________________
ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਜੇਹਲਾਂ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰਨ ਖਾਤਰ ਗਾਰਦ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਭੇਜ ਦਿਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ*। 'ਤੌਸ਼ਾ ਮਾਰੂ' ਅਤੇ 'ਮਸ਼ੀਆ ਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਉਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਦ ਵਲ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡਾ ਮੁਹਰਲਾ ਜੱਥਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਸੰਬੰਧੀ ਚੱਲੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ . ਖਾਸ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕਈ ਦੋਸ਼ੀ, ‘ਨੂੰ ਸੰਗ’, ‘ਨਾਮ ਸੰਗ’ ‘ਸਲਾਮਸ’, ‘ਲੇ ਸੰਗ ‘ਲਾਮਾ’, ‘ਵਾਨ ਸੰਗ, “ਕਟਨਾ ਮਾਰੂ’, ‘ਸੁਨਾ ਸੰਗ, ਯੇਟ ਸੰਗ’, ‘ਓਨ ਸੰਗ’, ‘ਗੋਲਕੰਡਾ, ਕਵਾਂਗ ਸੰਗ’, ਅਤੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਹਾਜ਼ਾਂ, “ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਾ, ਰਾਹੀਂ ਆਏ। ਬਲਕਿ, “ਮਹਾਂ ਯੁਧ ਛਿੜਨ ਪਿਛੋਂ ਪਛਮੀ ਕੰਢੇ (ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ) ਤੋਂ ਹਿੰਦੀਆਂ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਭਰ ਕੇ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਏ; ਅਤੇ, “ਇਹ ਗਲ ਹੁਣ ਸ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ‘ਕੌਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਦੇ ਮੁਆਮਲੇ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਜੋ ਹੁਣ ਤਕ ਥੋੜਾ ਸਮਾ ਬੀਤਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਘਟੋ ਘਟ ੬੦੦੦ ਹਿੰਦੀ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਏ । ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਆਪਣੇ ਕਾਰਾਂ ਵਿਹਾਰਾਂ ਦੇ ਸਿਲਸਲੇ ਵਿਚ ਮੁੜੇ........ਪਰ ਇਹ ਅਸਲੀਅਤ ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਹਥਿਆਰ ਬੰਦ ਹੋਕੇ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਉਣ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦ ਲਹਿਰ ਮੌਜੂਦ ਸੀ* । ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਲੜਾਈ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਪਰਤਣ ਵਾਲੇ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਹਿੰਦੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੮੦੦੦ ਦਸਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਲਾਰਡ ਹਾਰਡਿੰਗ ਮੁਤਾਬਕ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚੋਂ 2000 ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੇਸ ਆਏ। ਕੈਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਧੁਰ ਪੁਰਬ ਤੋਂ ਕਿਤਨੇ . ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਏ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਵਖੇਵਾਂ ਹੈ§ । ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਕਾਂਡ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੰਦ ਇਕ ਚਿੱਠੀਆਂ, ਅਤੇ ਓਥੋਂ ਦੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਦੇ ਦਿਤੇ ਹਵਾਲੇ, ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਨਿਰਪੱਖ ਗਵਾਈ ਹੈ । ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ, “ਸੈਂਕੜੇ ਅਜੇਹੇ ਆਦਮੀ ਦੇਸ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਹਰ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਹਿੰਦ ਆਏ । ਉਨਾਂ ਦੀ ਸਫ ਵਿਚ ਓਹ ਬਿਰਧ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪੈਸਾ ਕਮਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਓਹ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਓਹ ਜੈਕ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਹਾਰ ਕੇਵਲ ਕਮਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ Igemonger and Slattery, p. 62;0'Dwyer, First, The Return to India; Second Case, Judgenient, p. 27. Opening address of the Govt. Advocate in the Mandlay Case. Second Case, Judgement, p. 27. to'Dwyer, p. 196. (Official Reports, Parliamentary Debates (Lords), 1917, vol. Xxxv, p. 733. Isemonger and Slattery, p. 52. ਧੇਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਮੌਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਉਲ ਵਿਚ ਜਹਾਜ਼ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ। | ਪਰ ਜਿਥੇ ਗਦਰੀ ਮੁਹਿਮ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਪਿਰਟ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਪਹਿਲੂ ਅਤਿ ਸੁਹਾਨਾ ਹੈ, ਓਥੇ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਵੀ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ‘ਉਛਾਲ ਦੀ, ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਹੀ, ਯੋਗ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਥਤੀ ਜਾ ਸਕੀ । ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚੋਂ ਕੋਲ ਵਸਾਕੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਕਰਨ ਹਿਤ ਐਲਾਨੀਆ ਤੁਰਨ, ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਉਤੇ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਖੁਲੀਆਂ ਪਬਲਥ ਤਕਰੀਰਾਂ ਕਰਨ, ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਗਦਰੀਏ ਹਿੰਦ ਦੀਆਂ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਉਤੇ ਪੁਜਣ ਉਤੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਵੜਕੇ ਜੇਹਲਾਂ ਵਿਚ ਲੱਕ ਦਿਤੇ ਗਏ, ਜਾਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਦਿਤੇ ਗਏ । ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸੀ. ਆਈ. ਸੀ. ਬਿਲਕੁਲ ਅਵੇਸਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਅਤੇ ਬੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਗੁਰਨਾ, ਸੀ. ਆਈ. ' ਡੀ. ਦੀ ਇਤਲਾਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ, “ਤੋਥਾ ਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਪੁਸਣ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲੋਂ ੧੩ ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਨਾਮ ਸਾਗ ਜਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਵੜਕੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਸਨ । ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ “ਤੋਸ਼ਾ ਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਗਦਰੀਆਂ ਦਾ ਐਲਾਨੀਆ ਤੁਰਨਾ, ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕਰਨਾ, ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਵੀ ਵਡੀ ਭੁਲ ਸੀ, ਜੋ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਫੇਲ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਬਣੀ । ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਹੜੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ‘ਤੋਥਾ ਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਫੜਕੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਦਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤੇ ਜ਼ਿਮੇਵਾਰ ਲੀਰ ਅਤੇ ਮੁਖੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਨੁਮਾਇਆਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਨਾਂ ਦੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅੱਡ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਵਾਇਰ ਦੇ ਲਫਜਾਂ ਵਿਚ, “ਜ਼ਿਮੇਵਾਰ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਪਲੈਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਦਰ ਪਰਦਾ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲੇ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ, ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਬਿਖਰ ਗਈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਕਿ ਓਹ ਹੋਰ ਪਲੈਨ ਬਣਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਹੋਏ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵਿਆਂ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਕਰ ਸਕੇ, ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੇੜੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ । ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਲੀਡਰਾਂ, ਖਾਸ ਕਰ ‘ਤੋਥਾ ਮਾਰੂ' ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ, ਨੇ ਇਤਨੀ ਵੱਡੀ ਗਲਤੀ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ ? | ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕੈਨੇਡਾ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਗਏ ਹਿੰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਓਥੋਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁਧ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਇੰਤਹਾਈ ਜੋਸ਼, ਜੋ ‘ਕੌਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਵੀ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਨ ਲਗ ਪਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਨਿਕਾਸ ਦਾ ਮੋਕਿਆ "Bli. Parmਖnd, p. 69. p. 195. “O' Dwyer, p. 14. O'Dwyer, p. 196. Digitized by Panjab Digital Library www.panjabdigitio.org
