|
ਅਸੀਂ ਜਿਤਨੇ ਆਦਮੀ ਬੈਠੇ ਹਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਧੇਰੀ ਸੋਝੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿਲਸਲਾ ਨਹੀਂ ਬੈਂਹਦਾ। ਸਾਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਆਪ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਆਪ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਜੱਰਬਾ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਗਲ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆਂ ਤਾਂ ਸਹੀ, ਕਿੰਤੁ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਵਲ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ- ਵੇਖੋ ਜੀ, ਇਸ ਤਰਾਂ ਹਿੰਮਤ ਕਿਉਂ ਹਾਰਦੇ ਹੋ? ਕੰਮ ਵੇਲੇ ਵੇਖ ਲੈਣਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿਤਨੇ ਹੀ ਛਿਪੇ ਹੋਏ ਰੁਸਤਮ ਨਿਕਲ ਆਉਣਗੇ'। ਉਸ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਗਲਾਂ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਸਾਫ ਮਲੂਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਵਿਚ ਇਹ ਲੋਕ ਕੁਦ ਪਏ ਹਨ, ਉਸ ਕਠਨ ਕੰਮ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਾੜ ਨਾੜ ਵਿਚ ਉਕਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਕੁਝ ਕਮੀ ਸਮਝਕੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਸਹਾਰਾ ਢੂੰਡ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਿੰਤੂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ਇਹ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੇ ਸੱਚ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਹੈ।..... ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹਾਲਤ ਮਲੂਮ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਚੀਤ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਲਵੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਆਸਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਿਖ ਫੌਜਾਂ ਮੁਚ ਹਨ।......... ਹੁਣ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁਛਿਆ-ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਆਦਿ ਦੇ ਕੇ ਬੰਗਾਲ ਸਾਡੀ ਕਿਥੋਂ ਤਕ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਕਿਤਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਹਨ? ਆਦਿ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ-ਆਪ ਕੀ ਖਿਆਲ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਕਿਤਨੇ ਕੁ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਹੋਣਗੇ? ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ-ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਹਥਿਆਰ ਇਕੱਤ੍ਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਬੰਗਾਲ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਤੋਂ ਬਲਵੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਾਡੇ ਦਲ ਦੇ ਪਰਮਾਨੰਦ (ਯੂ.ਪੀ.) ਦੇ ਇਕ ਬੰਗਾਲੀ ਮਿੱਠੂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ੫੦੦ ਪਸਤੌਲ ਦੇਣ ਦਾ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਹੋਰੀਂ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਗਏ ਹਨ। ਮੈਂ—ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੂੰ ਇਹ ਗਲ ਕਹੀ ਹੈ ਉਹ ਕੋਈ ਫਾਲਤੂ ਆਦਮੀ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ੫੦੦ ਪਸਤੌਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕੇਗਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਗਲ ਕਹੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਪ ਹੀ ਮਾਰੀ ਹੈ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ—-ਤਾਂ ਫਿਰ ਬੰਗਾਲ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਸਕੇਗਾ? ਤੇ ਕੀ ਉਥੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗਦਰ ਹੋਵੇਗਾ? ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਤਨੇ ਹਨ? ਮੈਂ ਕਿਹਾ-‘ਵੇਖੋ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਥੇ ਆਪ ਨੂੰ ਫੌਜੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਵੜਨ ਦਾ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਸਾਨੂੰ ਫੌਜੀਆਂ ਵਿਚ ਵੜਨ ਦੀ ਸੌਖਿਆਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਹੁਣ ਨੂੰ ਕਦੇ ਦਾ ਮਹਾਂ-ਗਦਰ ਮਚ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਦਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਬਚਿਆਂ ਅਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਛਾਨ ਬੀਨ ਦੇ ਉਪ੍ਰੰਤ ਅਜੇਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਕਿ ਹਰ ਘੜੀ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਦਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਹਜ਼ਾਰ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾ ਹੋਣ। ਕਿੰਤੂ ਇਹ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦਿਨ ਖੁਲ੍ਹਾ ਬਲਵਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਉਸ ਦਿਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਆਦਮੀ ਅਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆ ਮਿਲਣਗੇ। ਜਦੋਂ |
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਗਦਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਨਿਸਚੇ ਜਾਣੋ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਬੰਗਾਲ ਬੈਠਾ ਬੈਠਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖੇਗਾ, ਅਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਵਾਸਤੇ ਇਤਨੀ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਫਸਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੀ ਕੁਲ ਸ਼ਕਤੀ ਇਕ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖਰਚ ਕਰ ਸਕੇਗੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ-‘ਬੰਗਾਲ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਲਟ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪੁਲਸ ਦੀਆਂ ਬਾਰਕਾਂ ਪੁਰ ਛਾਪਾ ਮਾਰਨਾ ਇਤਿਆਦਿ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿੰਤੁ ਅਗੋਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਇਸ ‘ਅਗੋਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ' * ਸੋਚਕੇ ਹੀ ਬੰਗਾਲ ਨੇ ਅਜੇ ਤਕ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਸਮਝਾ ਦਿਤਾ ਕਿ ਅਸਾਡੀ ਸਲਾਹ ਲਏ ਬਗੈਰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰ ਬੈਠਣਾ। ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਕਿ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿ ਇਹ ਮੈਂਹਨਤ ਵਿਅਰਥ ਹੀ ਨਾ ਚਲੀ ਜਾਵੇ। ਸਿਰਫ ਹ ਹਾ ਕਰਕੇ ਫਜ਼ੂਲ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨਾ ਖਰਚ ਕਰ ਬੈਠਣਾ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਹੁਤਿਆਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਜਾਕੇ ਰਹਿਣ। ਕੇਵਲ ਮੁਖੀਆਂ ਦਾ ਯਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਥੋੜੇ ਜੇਹੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਲਾਗੇ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਤੇ ਸਭ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਜਥੇ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰ ਜਥੇਦਾਰ ਮੁਕੱਰਰ ਕਰ ਦਿਉ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨ ਹੋ ਜਾਣ ਪਰ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ ਸਭ ਆਦਮੀਆਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਜਥੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾਏ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਹਰ ਘੜੀ ਸੰਸਾ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ' ਫਿਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ—“ਆਪ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਆਦਮੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚਲੋ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗਾ ਜਿਥੇ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਹੈ। ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਨਾਲ ਹਛੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਲਾਹ ਕਰਨੀ ਹੈ'। ਇਹ ਗਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਈ; ਹੁਣ ਨਿਸਚੇ ਹੋਇਆ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰੀਥਵੀ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਦੋਬਾਰਾ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਦੇ ਪਾਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਜਾਣਾ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਪੁਛਿਆ ਹੁਣ ਆਪ ਨਾਲ ਕਿਥੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਤ੍ਰ ਦਿਤਾ ਕਿ “ਅਸਾਡੇ ਠਹਿਰਨੇ ਦਾ ਕੋਈ ਪੱਕਾ ਥਾਂ ਟਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੇ ਮੈਂ ਪੁਛਿਆ-ਕੀ ਆਪਦਾ ਕੋਈ ਕੇਂਦਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੇ ਸਭ ਗਲਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਵੇ?' ਉਂਤਰ ਨਹੀਂ ਵਿਚ ਮਿਲਿਆ। ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਅੱਡ ਅੱਡ ਕੰਮਾਂ ਪੂਰ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਹੋ ਜਾਣ ਪੁਰ ਫਿਰ ਇਕ ਗੁਪਤ ਜਿਹੇ ਥਾਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣਗੇ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸਤਰਾਂ ਇਕੱਤੂ ਨਾ ਹੋ ਸਕਣ, ਤਾਂ ਗੁਰਦਾਰੇ ਵਿਚ ਢੂੰਢਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾਇ ਪਤਾ ਲਾਉਣ ਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਉਪਾ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬੜਾ ਅਚੰਭਾ ਹੋਇਆ ...........ਪਿਛੋਂ ਗੂਹੜਾ ਸੰਬੰਧ ਹੋ ਜਾਣ ਪੁਰ ਮਲੂਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸੱਚ ਮੁਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹੋ ਹਾਲਤ ਸੀ। ਤਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਉਪਾ ਭੀ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ[1]। ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਸਾਨਿਯਾਲ ਲਾਹੌਰ ਗਏ ਅਤੇ ਓਥੇ ਸ਼੍ਰੀ ਪਿਰਥੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਬਨਾਰਸ ਪੁਜਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ[2]। ਸ਼੍ਰੀ ਸਾਨਿਯਾਲ ਪ ਦਸੰਬਰ |
੯੧
