________________
ਵੜੇ ਜਾਣ ਉਤੇ ਵਾਅਦਾ ਮੁਆਫ ਗਵਾਹ ਬਣ ਗਿਆ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੰਦਰਾਂ ਜਾਂ ਸੋਲਾਂ ਦਿਨ ਰਹਿ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੈਂਟਰ ਲਾਹੌਰ ਬਦਲ ਲਿਆ, ਜਿਥੇ ਚਾਰ ਘਰ ਕਰਾਏ ਉਤੇ ਲਏ ਗਏ-ਇਕ ਘਰ ਮੋਚੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, ਇਕ ਗਵਾਲ ਮੰਡੀ ਵਿਚ, ਇਕ ਵਛੋਵਾਲੀ, ਅਤੇ ਇਕ ਗੁਮਟੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ । ਛੋਵਾਲੀ ਅਤੇ ਗੁਮਟੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਾਲੇ ਘਰ ਗਦਰ ਸਾਹਿਤ ਛਾਪਣ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਲਏ ਗਏ, ਅਤੇ ਮੋਗੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਾਲਾ ਘਰ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਦੇ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਸੈਂਟਰ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਬੋਸ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਆਕੇ ਆਪ ਗਵਾਲ ਮੰਡੀ ਵਾਲੇ ਘਰ ਵਿਚ ਡੇਰੇ ਲਾਏ, ਜਿਸ ਦਾ ਚੋਣਵੇਂ ਚੰਦ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਕ ਹੋਰ ਪੰਜਵਾਂ ਘਰ ਪਿਛੋਂ ਗਵਾਲ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਘਰ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਵੱਧ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਸ੍ਰੀ ਬੋਸ ਇਸ ਘਰ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਸ੍ਰੀ ਬੋਸ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਨ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਸਾਹਿਤ ਛਾਪਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵਧੇਰੇ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਅਤੇ ਤੇਈਵਾਂ ਰਸਾਲਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਗਦਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਪਹਿਲ ਕਰਨੀ ਸੀ, ਲਾਹੌਰ ਛਾਉਣੀ ਵਿਚ ਸੀ, ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਰਹਿ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਕੰਮ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਸ੍ਰੀ ਬੋਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਚਲੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਬਤੌਰ ਸੈਂਟਰ ਅਹਿਮੀਅਤ ਘਟਣ ਲਗ ਪਈ, ਅਤੇ ੧੩ ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਮੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਸੈਂਟਰ ਬਿਲਕੁਲ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ*। ਸੋਲਵਾਂ ਕਾਂਡ ਹੈ ਜੋ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਜਨਤਾ-ਖਾਸ ਕਰ ਪੇਂਡੂਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ-ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰਲਾਉਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ । ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿਚ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹਿੱਸਾ ਸੀ । ਸ੍ਰੀ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ‘ਠਟੀਆਂ ਨੇ ਇਸੇ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਕੇ ਵਜ਼ੀਫੇ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਸਨ*। ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਮਕਸਦ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਜ਼ੀਫਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਹਿੰਦੀਆਂ ਦਾ ਜੋ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ ਵਲੈਤ ਗਿਆ, ਸ਼੍ਰੀ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ‘ਸਿਹਰਾ’ ਉਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ । ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੋਬਿੰਦ ਬਿਹਾਰੀ ਲਾਲ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਫਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸਜਣ ਸ੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਪਿਛੋਂ ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਹੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ, “ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਅਤੇ ਗਦਰ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ’ ਨੇ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਜੇਲ ਦੇ , ਇਕੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਇਹੋ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਜਾ ਕੇ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਡਿਨੇਮਾਈਟ (ਇਮਾਰਤਾਂ ਆਦਿ ਉਡਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਰੂਦ) ਬਨਾਉਣਾ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਰੇ । ਸ੍ਰੀ ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਛਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਬੰਬ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਬਨਾਉਣੀਆਂ ਸਿੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਭੇਜਿਆ ਜਾਏ, ਅਤੇ ਇਛਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਸੰਤ’ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਯੋਗ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਦੱਸ ਪਾ ਸਕਣਗੇ । | ਪਰ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਸਫਲਤਾ ਕੇਵਲ ਲੁਧਿਹਾਣੇ ਹੋਈ। ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵਾ ਸਿੰਘ (ਜੋ ਲੁਧਿਆਣੇ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ) ਨੇ ਸੁਚਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਲਧਿਹਾਣੇ ਦੇ ਹੋਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਖਿਆਲਾਂ ਦਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬੰਬ ਬਨਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਮਸਾਲਾ ਅਕੱਠਾ ਕਰਨ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਛਾਪਣ, ਸੁਨੇਹੇ ਚਾਣ, ਗਦਰ ਦੀ ਨੀਯਤ ਤਾਰੀਖ ਦਾ ਪਤਾ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਣ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨੇ ਵਿਚ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਸੁਚਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਸਲਾਮੀਆਂ ਬੋਰਡਿੰਗ ਹਾਉਸ ਵਿਚ ਕਮਰਾ ਲੁਧਿਹਾਣੇ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਹੈਡਕਵਾਰਟਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਈ ਵਿਦਿਆਰਥਆਂ ਨੂੰ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਜ਼ਾ ਵੀ ਹੋਈ । ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸ੍ਰੀ ਸਜਨ ਸਿੰਘ, ਪਿੰਡ ਨਾਰੰਗਵਾਲ (ਲੁਧਿਹਾਣਾ) ਦਾ ਨਾਮ ਖਾਸ ਜ਼ਿਕਰ ਯੋਗ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਸਾਡੀ ਰਾਏ ਵਿਚ ਇਹ ਪੱਕਾ ਨੌਜਵਾਨ ਬਦਮਾਸ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰਾ ਪਸਚਾਤਾਪ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੌਕਿਆ ਮਿਲਣ ਉਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ' ਬਣ ਵਜ਼ੀਫੇ ਮਜ਼ਹਬ ਜਾਂ ਸੂਬੇ ਦਾ ਲਿਹਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਜੋ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਇਸ ਲਿਸਟ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:-ਸ਼ੀ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ‘ਸਿਹਰਾ', ਪੰਜਾਬ; ਸ਼ੀ ਵੀ. ਆਰ. ਕੋਟਨਰ, ਪੂਨਾਂ; ਬੀ ਐਮ ਸ਼ਰਮਾ, ਮਟਰਾਸ; ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਿਮੂਦ , ਅਲੀ ਗੜ; ਸ਼ੂ ਪਾਡ , ਮਦਰਾਸ ਦੇ ਇਕ ਈਸਾਈ; ਸ਼੍ਰੀ ਗੋਬਿੰਦ ਬਿਹਾਰੀ ਲਾਲ, ਦਿੱਲੀ । First Case, The Individual Case of Jawan Singh, V. Thatinn. ਗਦਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਅੰਗ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਕਾਰਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਛੇ ਵਡੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: (ਉ) ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਕੰਮ । (ਅ) ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੰਮ । (ਇ) ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ । (ਸ) ਹਥਿਆਰ ਅਕੱਠੇ ਕਰਨੇ ਅਤੇ ਬੰਬ ਬਨਾਉਣੇ । (ਹ) ਡਾਕੇ । (ਕ) ਫੌਜਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ । (ਓ) ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਕੰਮ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸ਼ਹਾਦਤ
- First Case, The Outline of Proceedings in India and The Lahore Houses.
- ਇਸ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਦਿਤੇ ਵਾਕਿਆਤ, ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਸੰਬੰਧੀ ਚੱਲੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿਚ “The Activities of the Revolutionists in India,' et hardt jo fes are ਵਾਕਿਆਤ ਵਿਚੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨ, ਸਵਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਥੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਗਦਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵੀ ਇਸੇ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । Digitized by Panjab Digital Library wspanjaldigilib.org
