________________
ਆਗਰਾ-੪ ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਮੇਰਠ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣ ਵੇਲ ਆਗਰੇ ਗਏ । ਓਥੇ ਕੋਈ ਸਿਖ ਪਲਟਨ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਕਾਇਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਉਤੇ, ਮੀਆਂਮੀਰ ਪਿਆਦਾ ਰਜਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਬਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਗਏ । ਫੌਜੀ ਤੇਈਵੇਂ ਰਸਾਲੇ ਨਾਲ ਬਾਕਾਇਦਾ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਜਾਰੀ ਰਖਿਆ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਿਖਾਇਆ, ਪਰ ਗਿਆ । ਸ਼੍ਰੀ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਸ਼ੰਘਾਈ ਤੋਂ ਆਕੇ ਇਸੇ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛੋਂ ਡਰ ਗਏ । ਮਤਲਬ ਲਈ ਤੇਈਵੇਂ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਲਾਹ ਬਾਦ:-੬ ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਅਲਾਹ ਬਾਦ ਗਏ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰਖਦੇ ਰਹੇ । ਸ੍ਰੀ ਮਦਨ ਜਿਥੇ ਰਸਾਲੇ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਫੌਜ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਸਿੰਘ ਗਾਗਾ’, ਜੋ ਮੀਆਂਮੀਰ ਛਾਉਣੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾ ਹੋਈ, ਪਰ ਪੈਦਲ ਫੌਜ ਦੇ ਇਕ ਹਵਾਲਦਾਰ ਦਾ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ੀ ਸਜਨ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗ ਵਾਲ), ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਮਿਲਵਰਤਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਕੱਦੂ ਅਤੇ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਬਨਾਰਸ-ਓਸੇ ਦਿਨ ਬਨਾਰਸ ਗਏ ਜਿਥੇ ਸ੍ਰੀ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਸਨ । ਮੂਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪ ਵੀ ਮੀਆਂਮੀਰ ਗਿਆ, ਰਾਓ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਬੰਗਾਲੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ । ਦਾਨਾ ਪੁਰ ਇਕ ਸਿਖ ਅਤੇ ਓਹ ਜਗਾ ਚੁਣੀ ਜਿਥੇ ਗਦਰ ਦੇ ਨੀਯਤ ਦਿਨ ਉਤੇ ਅਕੱਠੇ ਪਲਟਨ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਹੋਕੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਉਤੇ ਹੱਲਾ ਕਰ ਸਕਣ । ਮੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿਚ ਗਏ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨੂੰ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੀਆਂਮੀਰ ਵਿਚ ਓਥੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਇਕ ਰਾਜਪੁਤ ਨੂੰ ਲਿਆਏ, ਜਿਸ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਲਟਨਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਗਰੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਰਜਮੈਂਟ ਵਿਚ ਜਾਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਭੇਜੇ ਜਾਣ। ਡੀਊਟੀ ਲਾਈ ਗਈ । ਮੀਆਂਮੀਰ ਪਲਟਨਾਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਕੰਮ ਦੀ ਰੀਪੋਟ | ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਤੇ ਲਖਨਊ:-ਬਨਾਰਸ ਤੋਂ ਨੂੰ ਸੁਣਕੇ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਸੁਚਾ ਗਦਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ੨੧ ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਨੀਯਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਇਕ ਕੀਤੀ । ਹਵਾਲਦਾਰ ਨੇ ਸਾਬ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਤੋਂ ਹੋਕੇ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਤੋਂ ਉਤਰਕੇ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸੁਚਾ ਸਿੰਘ, ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ’ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਪਿੰਗਲੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੂਸਰਾ ਸੈਂਟਰ ਵੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਨੇ ਬਣਨਾ ਲਖਨਉ ਆ ਮਿਲਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ’ ਲਖਨਊ ਸੀ । ਵੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਬਵੀਂ ਪਲਟਨ ਦਾ ਡੀਪੂ ਵੀ ਸੀ। ਇਹ ਸੋਲਵੇਂ ਰਸਾਲੇ ਦੀਆਂ ਬਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਗਏ, ਪਰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਪਲਟਨ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਾਂਗ ਕਾਂਗ ਸੀ ਜਦ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਕਿ ਰਸਾਲਾ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ੧੦ ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸੁਚਾ ਜਹਾਜ਼ ਓਥੋਂ ਲੰਘੇ ਸਨ । ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਾਂਗ ਕਾਂਗ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਸਿੰਘ ਇਕ ਪੈਦਲ ਰੈਜਮੈਂਟ ਦੇ ਕੁਆਰਟਰ ਗਾਰਦ ਵਿਚ ਵਿਚ ਖੁਲੇ ਲੈਕਚਰ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ; ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਗਿਆ, ਪਰ ਓਥੋਂ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਜਾਣੋਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਫਿਰ ੧੧ ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸੁਚਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਵੀ ਕਈ ਸਿਪਾਹੀ ਓਥੇ ਜਾਣੋਂ ਨਾ ਹਟੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਬੋਸ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਰੀਪੋਟ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ ੧੫ ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਅੰਬਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿਛੋਂ ਬਾਕੀ ਦੀ ਪਲਟਣ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜ ਛਾਉਣੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਥੇ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਫੌਜੀ ਕਲੱਰਕ ਕੇ ਰਖਣ ਦੀ ਖਾਤਰ ਵੀ ਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿਤਾ ਦਾ ਮਿਲਵਰਤਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।੧੭ ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸੁਚਾ ਸਿੰਘ ਗਿਆ। ਵਾਪਸ ਆਇਆ, ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਨੀਯਤ ਚੋਧਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਤਾਰੀਖ ਦੱਸਣ ਵਾਸਤੇ ਮੇਰਠ ਅਤੇ ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ । ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਵੰਬਰ ੧੯੨੪ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਪਠਾਣ | ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਅਤੇ ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਵਣੀਆਂ ਪਲਟ ਤੋਂ ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖੀਰੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨ ਦੇ ਹੋਏ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਖਾਸ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਲੈਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਛਾਉਣੀਆਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਨਕਲਾਬ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ’ ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਵਿਚ ਫੇਰੇ ਮਾਰਦੇ ਰਹੇ। ਮੂਲਾ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੱਦੂ ਬਣਨੇ ਸਨ। ਸਿੰਘ (ਵਾਅਦਾ ਮੁਆਫ) ਦੇ ਬਿਆਨ ਮੁਤਾਬਕ, ਸ਼੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਚੌਧਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਨਵਰੀ ਵਿਚ ਫੀਰੋਜ਼ ਪੁਰ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਆ ਕੇ ਨਵੰਬਰ ੧੯੧੪ ਵਿਚ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਲੁਟਣ ਅਤੇ ਬਗਾ ਦੱਸਿਆ ਕਿ, ਜੇ ਗਦਰ ਲਈ ਤਰੀਕ ਮੁਕੱਰਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ ਵਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਕੀਮ ਫੇਲ ਹੋ ਗਈ । ਜਦ ਤੇਈਵਾਂ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਤਾਂ, ਓਥੋਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਰਲਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਨ । ਮੂਲਾ ਸਵਾਰ ਝਾੜ ਸਾਹਿਬ ਨਾ ਪੁਜੇ, ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਭੁਰੇ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਿਆਨ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਇਕ ਵੇਰ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਪੁਜੇ । ਰਸਾਲੇ ਦੀ ਰੱਖ ਵਿਚ ਉਨਾਂ ਫਿਰ ਜਨਵਰੀ ਵਿਚ, ਫੀਰੋਜ਼ ਪੁਰ ਗਏ, ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਇਕ ਸਵਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਗਰੰਥੀ ਨੇ ਨਾਲ ਰਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਝਾੜ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣੋਂ ਵਰਜਿਆ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੀ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਤਫ਼ਸੀਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ । ਜਮਾਂਦਾਰ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਅਤੇ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਰਸਾਲੇ ਦੀਆਂ ਬਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਪੁਜੇ, ਅਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਗਰੰਥੀ ਮੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਕਈ ਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ । ਕਿ ਕਈ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿਚ ਗਦਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵੀਚਾਰ ਸਨ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੰਗਤ ਗੁਰਦਾਰੇ ਵਿਚ ਕਈ ਸਵਾਰਾਂ, ਗਰੰਥੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਥਾਰੇ ਰੀਪੋਟ ਕਰਨ ਉਤੇ ੧੯ ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਥੀ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਈ । ਇਕ ਦੂਜੇ ਉਤੇ ਦੋਸ਼ ਬੱਪਣ ਸਿਪਾਹੀ ਪਲਟਨ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਪਿਛੋਂ ਦਫੇਦਾਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਚਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ, ਫੋਜਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵੋਲੋਂ ਕੀਤੇ ਬਥੱਰਤੇਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਾਹੌਰ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ । ਗਏ ਕੰਮ ਦਾ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਸਮਾਚਾਰੇ ਪਹਿਲੇ ਅਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ੧ot Digitized by Panjab Digital Library www.panjabigb.org
