________________
ਕਿਹਾ ਕਿ ਗਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹੋਈ ਹੈ*। ਇਕਬਾਲੀ ਸਾਰੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਤਵਿਕ ਸਨ ਕਿ ਦੇਸੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਉਤੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਆਸ ਸੀ । ਗਦਰ ਵੰਨਗੀ ਮਾਤੁਰ ਰਾਏ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਤਫਤੀਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸਮਝਣਾ ਬੇ-ਜਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਗਦਰ ਅਵਸਰ ਇਕ ਥਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੇਈਵਾਂ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਬਾਗੀ ਲਹਿਰ ਸੰਬੰਧੀ ਚਲੇ ਸਾਰੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਵਿਚ, ਕੀ ਵਾਅਦਾ ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ੨੭ ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਮੁਆਫ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀ ਜਾਂ ਕੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ, ਇਕ ਵੀ ਗਵਾਹੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ੧੦0 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵਾਰ ਝਾੜ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਜੋ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਗਾਲਬਨ ਵਧਾਕੇ ਦੱਸੀ ਹੋਈ ਸੀ ਇਲਾਵਾ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਗਦਰ ਨੂੰ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੈਜਮੈਂਟ ਵਿਚ ਇਤਨੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ*; ਆਪਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਧੁਰਾ ਬਨਾਉਣਾ ਹੀ ਜ਼ਾਹਰ ਪਰ ਇਹੋ ਅਫਸਰ ਇਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬੰਨੇ ਸਫਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕਿਤਨੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਨਾ-ਮੁਮਕਨ ਹੈ ਕਿ ਲਹਿਰ (ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਆਸ ਸੀ । ਮਿਲਾਉਣ) ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੇ ਕਿਤਨੇ ਕੁ ਚਾਨਸ ਸਨ। ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਤਖਮੀਨਿਆਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਵਰਗਲਾਏ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੌਲਟ ਰੀਪੋਟ ਵਿਚ ਇਕ ਥਾਂ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੋਏ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ, ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਯੂ. ਪੀ. ਵਿਚ ਮੇਰਠ, ਕਾਨਪੁਰ, ਅਲਾਹਬਾਦ, ਬਨਾਰਸ, ਅੰਦਾਜ਼ਿਆਂ, ਨਾਲ ਮੇਲ ਕੇ ਹੀ ਪਰਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਅਤੇ ਲਖਨਊ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੇ ਜੱਜ ਲਿਖਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਪਰੰਤੁ ਕਾਮਯਾਬੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਈ+; ਪਰ ਹਨ ਕਿ, “ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਉਤੇ ਅਸੀਂ ਸੁਚਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ਕਢਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਸੇ ਦੀ ਉਨਾਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰੀਪੋਟ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਕਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਗ ਲਾਇਆ ਗਿਆ । ਕਾਰਨ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਵਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਖੁਨਰੇਜ਼ੀ ਕਰਾਉਣੋਂ ਵਾਲ ਕੁ ਸਾਫ ਸਿੱਧਾ ਹੈ । ਫੌਜੀ ਕਾਨੂੰਨ ਮੁਤਾਬਕ ਹਰ ਇਕ ਦੀ ਵਿੱਥ ਭਰ ਉਰੇ ਰਹਿ ਗਈਲੁ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਸਿਪਾਹੀ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਬਗਾਵਤ ਬਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਗੁਪਤ ਰੀਕਾਰਡਾਂ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸਣਕੇ ਆਪਣੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਪਾਸ ਇਕਦੱਮ ਖਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹਨ ਜਾਂ ਸਾੜੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਪਦਾ, ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਭਾਗੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਉਨਾਂ ਤਕ ਲਿਖਾਰੀ ਦੀ ਰਸਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ) ਤੋਂ ਇਸ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ, ਜਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪੈ ਸਕੇ। ਪਰ ਸਰਕਾਰੀ ਜਾਂ ਨੀਮ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਮੰਨਿਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ । ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਬਾਵਜੂਦ ਪਹਿਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਸੱਕਿਆ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਸਰਕਾਰੀ ਜਾਂ ਨੀਂਮ ਸਰਕਾਰੀ ਲਿਖਤਾਂ ਦਿਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ੨੦0 ਜਾਂ ੩੦੦ ਸਿਪਾਹੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਈਫਲਾਂ ਸਮੇਤ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੇਸੀ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚ ਬਗਾਵਤ ਹੋ ਸਕਣ ਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੇਰਠ ਬਾਰਵੇਂ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਵਰਗਲਾਉਣ ਸੰਭਾਵਨਾ ਉਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਰਦਾ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸੀ । ਸਰ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈੜੇ । ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਤੇਈਵੀਂ ਰਸਾਲੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ, ਛਾਉਣੀ ਦੇ ਤੇਈਵਾਂ ਰਸਾਲੇ ਬਾਰੇ ਚੌਧਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਏ ਸਿਖ ਮਤੇ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਿਛੋਂ ਆ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਘਟੋ ਘਟ ਇਕ ਸਾਰਾ ਬਾਕੀ ਦੀ ਪਲਟਨ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਤਰ੫ ਨਵੰਬਰ ੧੯੧੪ ਵਿਚ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਗਿਆਂ; ਕਿਉਂਕਿ ਜੰਗ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕੌਮੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਇਹ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਮੁਨਾਸਬ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਕੋਰਟ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ | ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਤਖਮੀਨੇ ਵੀ, ਨਾਲ ਬਗਾਵੜੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਉਜਾਗਰ ਹੋ ਜਾਣ। ਫੌਜੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ, ਜਾਂ ਸੀ. ਆਈ. ਡੀ. ਰਾਹੀਂ, ਲਈ . ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਲਾਉਣ ਵਾਕਫੀਅਤ, ਜਾਂ ਗਦਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋਏ ਇਕਬਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤਕ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਗਦਰੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ, ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਫੌਜੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਦੇ ਤਖਮਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਡਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਜਾਂ ਸੀ. ਆਈ. ਸੀ. ਰਾਹੀਂ ਵਾਕਫੀਅਤ ਲੈਣ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਸੰਕੋਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਵਧੀ ਔਕੜ ਓਹ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਉਪਰਲੇ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਢੇਸੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਗਦਰ ਲਈ ਪੂਰਨ ਦੇ ਹਲਾਤ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਮੁਆਂਵਕ ਸਨ। ਸੰਸਰ ਯੁਧ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜੋ ਦੇਸੀ ਲਫ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਗਦਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਣੇ ਵਾਅਦਾ ਮੁਆਫ ਗਵਾਹ ਜਾਂ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਗਈਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਓਧਰ ਜਾਣ ਵਿਚ *Third Case, Judgement, p. 48. ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਸੰਬੰਧੀ ਚੱਲੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ ਮੌਤ ਦਿਸਦੀ ਸੀ। ਜਦ ਬਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਕੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ ਕਰਨੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ; ਕਿਉਂਕਿ "Isemonger and Slattery, p. 94. feu me ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਕੇਵਲ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਰੁਧ ਜੁਰਮ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੀ, ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗਲ ਹੈ ਕਿ ੨੭ ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਗਦਰ ਦੀ ਨੀਯਤ ਕੀਤੀ ਨਾ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤਾਰੀਖ ਤਕ, ਬਲਕਿ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ, ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਸ਼ਦਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਬੀ ਸਾਰੀ ਤਵਸੀਲ ਅਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ। ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। tisemonger and Slattery, p. 149. Fint Case, The Seduction of Troops, Rowlatt Report, p. 158. ਨੂੰbid, p. 18. Ibid. tIbid, p. 9. “O'Dwyer, p. 203. ੧੧e P. 8. Digitized by Panjab Digital Library www.paradigol.org
