|
ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ[1]। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਬਲਵਾ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੇਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੇਵਲ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸੂਹੀਏ ਦੇ ਐਨ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਭੇਦ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੁਲਸ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੈਂਟਰ ਉਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਈ। “ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਕਰਕੇ, ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਗਾਵਤ ਨਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਬਗਾਵਤਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸਿਗਨਲ ਨਾ ਮਿਲਿਆ[2]। ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਉਡਵਾਇਰ ਭੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ, “੧੯ ਫਰਵਰੀ ਦੇ ਛਾਪੇ ਨੇ ਉਸ ਰਾਤ ਆਮ ਗਦਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਪਲੈਨ ਨੂੰ ਫੇਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਸਾਂ ਗੁਪਤ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਸਿਆਲਕੋਟ, ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਆਦਿ ਵਖ ਵਖ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿਚ ਤਾਰਾਂ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ, ਅਤੇ ਕਈ ਥਾਈਂ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ, ਪੇਸ਼ ਬੰਦੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜਥੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਗਦਰ ਵਿਚ ਹਥ ਵਟਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਅਕੱਠੇ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਰ ਫੌਜਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਅਤੇ ਫਾਲਨ ਹੋਈਆਂ ਵੇਖਕੇ ਉਹ ਜਲਦੀ ਪਿਛਾਂਹ ਪਰਤ ਗਏ[3]"। ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਗਦਰ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ੨੧ ਦੀ ਬਜਾਏ ੧੯ ਬਦਲੀ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਾ, ਤਾਂ ੨੧ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪਰੇਡ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਅਕੱਠੇ ਹੋਕੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਗਦਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਰਹੇ[4]। ਪਰ ਇਕ ਦੋ ਦਿਨ ਵਿਚ ਹੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚੇ ਹਰ ਇਕ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੂੰ ਚਾਨਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਗਦਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਰੰਚਕ ਭਰ ਭੀ ਆਸ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। “ਇਸ ਵੇਲ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿਚ ਧੜਾ ਧੜ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਹੋਣ ਲਗ ਪਈਆਂ। ਜੋ ਲੋਕ ਫੜੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਕਈ ਭਾਂਡਾ ਭੰਨ ਕੇ ਹੋਰ ਭੀ ਪੰਜ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਨਾਂ ਪਤਾ ਪ੍ਰਗੱਟ ਕਰਨ ਲਗ ਪਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ੨ ਗੋਰੀ ਫੌਜ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਜਾ ਘੇਰਦੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰੇ ਆਦਮੀ ਇਕ ਥਾਂ ਹੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰੀ ਬਰੈਨੀ ਹੋ ਗਈ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੀ ਇਕ ਦੇਸੀ ਪਲਟਨ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਕਿਥੇ ਖਾਨਾ-ਤਲਾਸ਼ੀਆਂ ਅਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਹੋਣ ਲਗੀਆਂ। ਕਿਸੇ ਸਿਖ ਉਤੇ ਜਰਾ ਮਾਤਰ ਭੀ ਸ਼ੱਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਥਾਣੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੜੋ ਫੜੀ ਹੁੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਕਈ ਵਾਰ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਗੋਲੀ ਚਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹਾਲਤ ਅਜੇਹੀ ਕਠਨ ਆਣ ਬਣੀ ਕਿ ਦਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਪਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨਾ ਕਠਨ ਹੋ ਗਿਆ[5]”। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ, ਜੋ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੇ ਇਤਨਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪੁਜ ਗਈ ਸੀ, ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ |
ਤਿਤਰ ਬਿਤਰ ਹੋ ਗਈ। ਵਾਇਦਾ ਮੁਆਫਾ ਅਤੇ ਮੁਖਬਰਾਂ ਦੇ ਦੱਸੇ ਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕੇ ਪੁਲਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਭ ਸਰਗਰਮ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਅਗੋਂ ਪਿਛੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਈ। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਸੰਬੰਧੀ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਕਈ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਕੇਸ ਚਲੇ ਅਤੇ ਦਰਜਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿਤੀਆਂ ਗਈਆਂ[6]। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਸੰਬੰਧੀ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਡੇ ਲੀਡਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੇਵਲ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਬਚ ਸਕੇ। ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਵਿਚ ਅਸੱਫਲਤਾ ਹੋਣ ਪਿਛੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ’ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜੇ। “ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਿਆਣਾ ਨੌਜਵਾਨ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਦੇ ਡੇਰੇ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਭੀ ਜਗਾ ਨਹੀਂ ਅਟਕਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰ ਵਾਲੇ ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਥੋੜੇ ਆਦਮੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਖਯਾ ਦਾਇਕ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੜੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਮੁਰਦੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਮੰਜੀ ਪਰ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭੀ ਚੁਪ ਚਾਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਪਈ ਇਕ ਮੰਜੀ ਪੁਰ ਮੂਧਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਥਕੇਵੇਂ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਮੁਰਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਚੁਪ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਦਾਸੀ ਅਰ ਚੁਪ ਤੋਂ ਬੜੀ ਚੋਟ ਅਰ ਦੁਖਦਾ: ਭਾਵ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ[7]”। ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ‘ਟੁੰਡੀ ਲਾਟ’ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਬਾਲੇ, ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੀਊਟੀ ਲਗੀ ਸੀ, ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਹੋ ਕੇ ਓਹ ਭੀ ਉਥੇ ਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਸਲਾਹ ਬਣੀ ਕਿ ਹੁਣ ਗਦਰ ਫੇਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਬਚਾ ਦਾ ਹੀਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਟਾਂਗੇ ਉਤੇ ਸ਼ੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ (ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਬਾਸ ਵਿਚ ਸਨ) ਨੂੰ ਚੜਾਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ‘ਟੁੰਡੀ ਲਾਟ’ ਲਾਹੌਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਅਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਕਰੀਬ ਬਨਾਰਸ ਦਾ ਟਿਕਟ ਲੈਕੇ ਗਡੀ ਚੜਾ ਆਏ। ਰੋਲਟ ਰੀਪੋਟ ਮੁਤਾਬਕ ਵੀ ਗਦਰ ਦੀ ਸਕੀਮ ਫੇਲ ਹੋਣ ਪਿਛੋਂ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਅਤੇ ਪਿੰਗਲੇ ਬਨਾਰਸ ਪੁਜੇ ਅਤੇ “ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ, ਆਪਣੇ ਬਨਾਰਸੀ ਚੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕਲਕੱਤੇ ਇਕ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ (ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਲ ਤਕ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਣਗੇ) ਕਰਨ ਪਿਛੋਂ ਮੁਲਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ[8]”। |
੧੨੩
