________________
ਦੇ ਤਰਾਸ-ਵਾਦੀ ਹਥਿਆਰ ਥੋੜੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਉਤੇ ਚਲਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਹੀ ਅਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨਾਂ ਦਾ ਵੀਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਵਡੇ ਹੈ ਕਿ ਜਰਮਨ ਹਕੂਮਤ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਾਂਗੂ, ਇਕ ਪੈਮਾਨੇ ਉਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ*। ੧੮੫੭ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਦੇ ਗਦਰ ਪਿਛੋਂ ਅਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ, ਜਨਤਾ ਜਾਂ ਉਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਜਰਮਨਾਂ ਦੀ ਹਿੰਦ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਫੌਜ ਦੇ ਬੱਲ ਉਤੇ ਵਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉਤੇ ਗਦਰ ਅਥਵਾ ਇਨਕਲਾਬ ਦੂਰ ਦੀ ਵੀ ਉਨਸ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜਰਮਨ ਜੱਟ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ (ਜਿਸ ਵਾਸਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰਨ ਖਾਤਰ ਹਿੰਦੀ ਇਨਕਲਾਈਆਂ ਪੈ ਸਕਦੀ ਸੀ) ਕਰਾਉਣ ਵਲ ਦੇਸ ਦੇ ਵਿਚ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਕੰਮ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਲੜਾਈ ਜਿੱਤ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਜਰਮਨ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਹਿੰਦ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਲ ਕੀ ਰਵੱਈਆ ਨਾ ਦਿਤਾ। ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਆਸ-ਆਰਾਈ ਬੇ-ਅਰਥ ਹੈ; ਕਿਉਂਕਿ ਦਸਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਭਰ ਲੜਾਈ ਪਿੱਛੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤਵਾਜ਼ਨ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੁੰਦੇ, ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਜਰਮਨੀ ਉਤੇ ਹੁੰਦਾ । ਜਾਂ ਜਰਮਨ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ੨. ਇਸਲਾਮ-ਹਮਾਇਤੀ ਜੁੱਟ :- ਤੁਰਕੀ ਦਾ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ; ਪਰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਯਤਨਾਂ ਵੇਲੇ, ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸੁਲਤਾਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਖਲੀਫਾ ਵੀ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਲਗ ਸਕਿਆ, ਇਨਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਨਾ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਜੁੱਟ ਵਿਚ ਤੁਰਕੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਉਠਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਅਮਲੀ ਸਿੱਟੇ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦੇ ਉਹ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ-ਹਮਾਇਤ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਜਰਮਨੀ ਨਾਲ ਮਿਲਵਰਤਣ ਦਾ ਇਸਲਾਮ-ਹਮਾਇਤ ਜਜ਼ਬੇ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਉਹ ਕਾਂਡ ਦਰ-ਅਸਲ ਬਰਲਨ ਵਿਚ “ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਕਮੇਟੀ, ਜਾਂ “ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁਧ ਇਨਕਲਾਬੀ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। | ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਕਈ ਵਿਯੁੱਕਤੀਆਂ ਜੁੱਟ ਦੇ ਰਸੂਖ ਅਤੇ ਕੰਮ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਹਿੰਦ ਦੇ ਇਕੜ ਦੁਕੜ ਕਰਕੇ, ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਗਰੁਪਾਂ ਵਿਚ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਇਆਂ ਬਰਾਬਰ ਸਨ। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ-ਹਮਾਇਤੀ ਇਸ ਜੁੱਟ ਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਦਰਾਸ ਸੂਬੇ ਦੇ ਸ਼ੀ ਚ ਪਾਕਾਰਾਮਨ ਪਿਲੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜੋੜ ਮੇਲ ਬਹੁਤਾ ਬਰਮਾ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਸਿਲਸਲੇ ਝੀਉਰਚ ਵਿਚ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪ੍ਰੋ-ਇੰਡੀਆ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਜਰਮਨ ਜੁੱਟ ਦੇ ਅਨਸਰਾਂ ਵਾਂਗੂੰ, ਇਸ ਜੁੱਟ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ। ਸੰਸਾਰ ਯੁਧ ਛਿੜਨ ਉਤੇ ਅਕਤੂਬਰ ਸੰਨ ਗੈਰ-ਹਿੰਦੀ ਅਨਸਰਾਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਖਾਸ ਉਸ ੧੯੧੪ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀ ਪਿਲੇ ਜ਼ੀਊਰਚ ਛੱਡਕੇ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਦੀ ਆਸ ਕਰਨੀ ਤਾਂ ਦਰਕਿਨਾਰ, ਇਸ ਜੁੱਟ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਿੰਦੀ ਭਾਗ ਦੇ ਮਾਤੈਹਤ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਬਰਲਨ ਚਲੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡੇ ਕੱਦੀ ਫੌਜੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਨਸਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਵੀ ਕੌਮੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲੋਂ ਮਜ਼ਹਬੀ ਜਾਂ ਫਿਰਕੂ ਵਧੇਰੇ ਸੀ । ਦੜ ((rman General Staf) ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕੰਮ , ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਟੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ । ੩. ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਟੀ :- ਰੌਲਟ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ, ਸ੍ਰੀ ਤਾਰਕਾ ਨਾਬ, ਮੌਲਵੀ ਬਰਕੁਤੁਲਾ, ਰੀਪੋਟ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਾਂਕੇ ਚਕਰਵਰਤੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰੰਭਾ ਲਾਲ ਗੁਪਤਾ ਇਸ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਹਾਲ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਉੱਘੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਤੀਸਰੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਹਿੰਦ ਵਿਚ, ਜਾਂ ਹਿੰਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, ਹਿੰਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵਲੋਂ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਐਸੇ ਅਹਿਮ ਯਤਨ ਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸ਼੍ਰੀ ਮਤੀ ਸਰੋਜਨੀ ਨੈਤੋ ਦੇ ਭਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਚਟੋ ਪਾਧਿਆ, ਡਾਕਟਰ ਹਾਫਿਜ਼, ਸ਼੍ਰੀ ਪਰਭਾਕਰ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਦਾਰਾ ਕਿਸੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਮਨਸੂਰ ਵੀ ਬਰਲਨ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ' ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਕਾਰਗਰ ਕਦਮ ਚੁਕਿਆ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਲੀਡਰ ਸਨ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਯੂ. ਪੀ. ਦੇ ਇਕ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਸ਼ੀ ਸਾਨਿਯਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਵਡੇ ਰਈਸ ਸ੍ਰੀ ਮਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਪੁਜੇ । ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਟੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੂੰ ਬਰਲਨ ਸੱਦ ਲਿਆ, ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਓਹ ਉਤਨਾ ਚਿਰ ਅਤੇ ਬਤੌਰੇ ਇਕ ਰਸੂਖ ਵਾਲੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੈਸਰ ਨਾਲ ਮਦੱਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਜਿਤਨਾ ਚਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਵਾਈ । ਆਪਣਾ ਕਾ ਬੱਲ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਅਸਲੀ ਕਾਰਨ “ਇਹ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸਲੀ ਸਬੱਬ ਉਹ ਇਨਫਰਾਦੀ ਤਰਾਸ-ਵਾਦੀ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਲਗਾਤਾਰ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਾਲੀ ਵੀਚਾਰ-ਧਾਰਾ ਜਾਂ ਰਚੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੇਠ ਉਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਮਹਿਦੂਦ
- Rowlatt Report, p. 20. ਤਰੀਕਾਕਾਰ ਵਾਸਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਸਾਧਨ
ਰੈਸਟ ਰੀਪੋਟ ਵਿਚ ਇਹ ਦੋ ਅੱਡ ਅੱਡ ਨਾਮ ਇਥੇ ਥੇ ਸਨ । ਦੋਸ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਆਰਬਿੰਦੋ ਘੋਸ਼ Rowlatt Report, pp. 119-120. ਦੇ ਭਰਾਤਾ ਸ਼ੀ ਬਰਿੰਦਰ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਬੰਗਾਲ
- Rowlatt Roport, p. 119. *ਬੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ, ਪੰਨੇ ੯੮੦੨.
Third Case, Judgement, p. 62. ਬਿੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ, ਪੰਨਾ ੯੮.
- O'Dwyer, pp.187-188. ੧੧
ਜ਼ਕਰ ਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅੰਨਦ ਨਾ ਚਿਰ Digitized by Pasja Digital Library / www.panjabdigilib.org
