|
ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮ ਅਤੇ ਸਿਖ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਗੂੜੇ ਸੰਬੰਧ ਸਨ[1]"। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਹਿੰਦ ਵਿਚਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਬੰਦ ਬਲਵੇ ਰਾਹੀਂ ਉਲਟਾਉਣ ਹਿਤ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਭਿਨ ਭਿਨ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੌਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਚਣ ਖਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਫੇਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਪਲੈਨ ਉਤੇ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਸਤਵੇਂ ਕਾਂਡ (ਪੰਨੇ ੨੦੭, ੨੦੮) ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਫੌਜੀ ਪਲੈਨ (Strategy) ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਬਲਵਾ ਹੋਵੇ, ਓਸੇ ਸਮੇਂ ਹੋਰ ਮੁਲਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਰ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁਲਕਾਂ, ਵਿਚ ਵੀ ਬਗਾਵਤਾਂ ਹੋਣ, ਤਾਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਣ ਖਾਤਰ ਬਿਖਰ ਜਾਏ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਜਰਮਨੀ ਨਾਲ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਤਾਲ ਮੇਲ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਣ ਕਰਕੇ, ਜਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਦਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਫੜੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ, ਜਾਂ ਬਲਵੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਿੰਦੀ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਉਤੇ ਬਲਵੇ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਜਲਦੀ ਨੀਯਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋ ਸੱਕਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਪਲੈਨ ਦੇ ਟੋਟੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਨਾਂ ਟੋਟਿਆਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਉਗੜ ਦੁਗੜੀ ਹੋ ਗਈ। ਅਰਥਾਤ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਬਲਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਸ਼ਕਲ ਫੜਨ ਲਗੇ, ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਉਤੇ ਫੇਲ ਹੋ ਚੁਕੀ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਕਾਂਡਾਂ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਰੋਮਦਾਰ ਫੌਜੀ ਗਦਹ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੇ ਗਦਰੀਆਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਦੇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਐਸੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਨਸਰ ਹਰਕਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹੇ, ਜੋ ਦੇਸੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨ ਲਈ ਕਾਰਗਰ ਯਤਨ ਕਰਦੇ। ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਕਈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਬਲਵੇ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਜੁੱਟੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਉਤੇ ਬੰਗਾਲ ਤਕ ਮਹਿਦੂਦ ਸੀ। ਸਿਆਮ-ਬਰਮਾ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਇਸ ਖਿਆਲ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਬਰਮਾ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਲਵਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਾਂ ਬਰਮਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਵਲ ਵਧਣ ਲਈ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਅੱਡਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ[2]। ਰਾਜਸੀ ਤੌਰ ਉਤੇ ਬਰਮਾ ਭਾਵੇਂ ਹਿੰਦ ਦਾ ਓਸ ਸਮੇਂ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਪਰ ਭੂਗੋਲਕ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਇਹ ਹਿੰਦ ਤੋਂ ਅਲੈਹਦਾ ਹੈ। ਇਸ |
ਵਾਸਤੇ ਬਰਮਾ ਵਿਚ ਹੋਏ ਸਫਲ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਤਾਂ ਹਿੰਦ ਵਿਚਲੀਆਂ ਦੇਸੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਬਲਵੇ ਲਈ ਉਹ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਜੋ ਦੇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਗਦਰ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਤੋਂ। ਨਾ ਹੀ (ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਗਦਰ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ) ਬਰਮਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਵਿਰੁਧ ਬਾਹਰੋਂ ਕੀਤੀ ਸਫਲ ਫੌਜੀ ਕਾਰਰਵਾਈ ਦਾ ਅੱਡਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੰਦ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਬਰਮਾ ਵਿਚ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਅਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਪਾਸ ਵਸੀਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਬੰਗਾਲ ਜਾਂ ਸਿਆਮ-ਬਰਮਾ ਦੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਨਾਲੋਂ, ਅਮੀਰ ਕਾਬਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰ ਕੇ ਹਿੰਦ ਉਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਵਧੇਰੇ ਸੰਭਾਵਨਾ ਭਰਪੂਰ ਸੀ; ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹਿੰਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਨਸਰਾਂ ਦੇ ਉਠ ਖੜੇ ਹੋਣ, ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਆਮ ਫੌਜੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਹੋ ਜਾਣ, ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਚਾਨਸ ਸਨ। ਪਰ ਅਮੀਰ ਕਾਬਲ ਵੀ ਮੁਆਫਕ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦ ਉਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅਮੀਰ ਕਾਬਲ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਭਾਵ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨ ਗਏ ਜਰਮਨਤੁਰਕੀ ਮਿਸ਼ਨ ਅਗੇ ਇਹ ਸ਼ਰਤ ਰਖੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਬੰਨੇ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇਗਾ ਜਦ ਇਕ ਲੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਹੈਰਾਤ (ਕਾਬਲ) ਵਿਚ ਅਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਏ ਜਾਣ[3]। ਇਹ ਸ਼ਰਤ ਜਰਮਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕ ਪੂਰੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਮੀਰ ਕਾਬਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨ ਵਾਸਤੇ ਹੋਰ ਮੁਆਫਕ ਹਾਲਾਤ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਅੰਦਰੋਂ ਵਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉਤੇ ਫੌਜੀ ਗਦਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਅਮੀਰ ਕਾਬਲ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਲੜ ਖੜਾਉਂਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਾਉਣ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਪੈਂਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਅਨਸਰਾਂ ਦੇ ਬਲਵਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ, ਹਿੰਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਈ ਫੌਜੀ ਬਗਾਵਤ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚਲਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਤਾਂ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਹੋ ਕਸਦੇ ਸਨ; ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਹੋ ਸਕਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਬੀਜ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਰਥਾਤ ਹਿੰਦ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਕੀਤੇ ਮਿਲਵੇਂ ਯਤਨ ਤਾਂ ਦਰੱਖਤ ਨੂੰ ਜੜਾਂ ਤੋਂ ਵਢੱਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਟਾਹਣਾਂ ਤੋਂ ਹਿਝੋਕਾ ਮਾਰਕੇ ਡਿੱਗਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਸ਼ਾਂ ਦੇ ਤੁੱਲ ਸਨ; ਪਰ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਫੌਜੀ ਬਗਾਵਤ ਕਰਵਾਏ ਬਗੈਰ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਬਲਵੇ ਕਰਨ ਦੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਯਤਨ ਬ੍ਰਿਛ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਟਾਹਣਿਆਂ ਤੋਂ ਰੱਸਾ ਪਾਕੇ ਖਿਚੱਕੇ ਡੇਗਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਨ। ਪਿਛਲੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ ਸਕਦੇ; ਪਰ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੋਨ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਗਨ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਫੌਜੀ ਸਕੀਮਾਂ “ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਕੇਂਦੀ ਫੌਜੀ ਮਹਿਕਮੇਂ (General staff) ਦੀਆਂ ਹਿੰਦ ਵਿਰੁਧ ਕਈ ਨਿਖਰਵੀਆਂ |
੧੩੪
