________________
hont on revolution and bloodshed........") ਖਤਰਨਾਕ ਅਪਰਾਧੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜੇ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਨੇ ਹਿੰਦ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਘੜਨੀ ਕੌਂਸਲ ਸਾਜ਼ਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ * ਸ਼ੀ ਪਿਰਥੀ ਸਿੰਘ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਤਕਰੀਰ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਤੰਬਰ ੧੯੧੪ ਤੋਂ ਹੋਰ ਉਚੇ ਆਚੌਰਨ ਬਾਬਤ ਉਨਾਂ ਬਾਰੇ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਇਕ ਜਹਾਜ਼, ਜੋ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਧੁਰ ਪੁਰਬ ਤੋਂ ਆਇਆ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬੜੀ ਤਾਰੀਫ ਕੀਤੀ ਹੈ) ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਵਿਚ ਦਰਜਨਾਂ, ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜੇ, ਐਸੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਗਏ ਪੁਲੀਸ ਅਫਸਰ ਨਾਲ ਉਤਨਾ ਆਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਥੀ ਚੜੀ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਿਰ ਘੋਲ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਜਿਤਨਾ ਚਿਰ ਦੋਵੇਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗ ਨਾ (desperate revolutionaries'); ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਪਏ; ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ‘ਲੰਗੇਰੀ ਹੱਥ ਵਿਚ ਟੱਕਵਾ ਕਤਾਬ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਇਸ ਸਿਰਲੱਥ ਜੱਥੇ ਦੇ ਅਸਲੇ ਘਮਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਘੋੜ ਚੜੀ ਪੁਲਸ ਦਾ ਕਈ ਮੀਲ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਬਾਰੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ੭੩ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਗਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੀ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਘੱਟ ਖਤਰਨਾਕ ਸਮਝਕੇ (ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਤੋਂ) ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸੀ ਰੂੜ ਸਿੰਘ ਪੁਲਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪਿਛੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਉਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇ ਨੂੰ ਪਿਛੋਂ ਹੋਈਆਂ ਗਦਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਚ ਸਕੇ8; ਅਤੇ ਜਦ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ, ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਬਦਲੇ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਛੇ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ‘ਟੰਡੀ ਲਾਟ’ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਸਜ਼ਾ....."। ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਕਰੀਰਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਮੁਲਤਾਨ ਜੇਲ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ਼ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਕੇ ਕਹਿਣ ਜ਼ਿਕਰ ਆ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਹਰ ਦੱਮ ਉਨਾਂ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ਲਗਾ ਕਿ ਓਹ ਅਗੇ ਵਧੇ ਜਿਹੜਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ ਦੀ ਤਖਤੀ ਲਟਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪੁਰ ਸਭ ਦੇ ਸਭ ਗਦਰੀ ਅਗਾਂਹ ਵੱਧ ਗਏ, ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਕਿਵੇਂ ਮੌਤ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਰਹੇ । ਅਤੇ ਗੱਵਰਨਰ ਸੜ ਬਲ ਕੇ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਸ੍ਰੀ ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ (ਪਿੰਡ ਨਾਰੰਗਵਾਲ) ਬਾਰੇ ਦੂਸਰੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਜੇਲ ਵਿਚ ਜੱਦ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਰ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਸਾਡੀ ਰਾਏ ਵਿਚ ਸਿੰਘ ‘ਠਠਗੜ’ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਤੋਸ਼ਾ ਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਵਡੇ ਉਹ ਮੁਕੰਮਲ ਬਦਮਾਸ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕੀਤੀ ਉੱਤੇ ਵਡੇ ਬਦਮਾਸ਼ ਆਏ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿਤਾ ਕਿ ਤੈਥੋਂ ਪਛਤਾਵਾ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਤਰਨਾਕ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਵਡੇ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਮੌਕਿਆ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ’ ਪਹਿਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ ਵਿਚ ਸੁਣਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ*। ਅਰਥਾਤ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ’ ਇਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਖਤਰਨਾਕ ਆਦਮੀ ਸਨ*। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਦੀ ਸਪੱਚਟ ਸਵਾਏ ਮਾਂਡਲੇ ਕੇਸ ਦੇ, ਹੋਰ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੇ ਦਾ ਚੋਟੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਹੈ ਵੀ ਠੀਕ ॥ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿਚ ਗਦਰੀ ਵਿਯੁੱਕਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਚੰਦ ਇਕ ਜਿਨਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਅਵਸਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਥਾਵਾਂ ਬਿਨਾਂ ਰਾਏਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਮਿਲਿਆ, ਉਹ ਸਭ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਤਫਿਕ ਹਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਸਾਨਿਯਾਲ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਗਦਰੀ ਵਿਯੁੱਕਤੀਆਂ ਦੀ ਨਿਡੱਰਤਾ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ, “ਜੰਜੀਰਾਂ ਵਿਚ ਜਕੜੇ ਹੋਏ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਸਪਿੱਰਟ ਬਾਰੇ ਇਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਵਾਲੇ ਮੁਖੜੇ ਪੁਰ ਬੀਰਤਾ ਦੀ ਅਜੇਹੀ ਸੋਭਾ ਝਲਕਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਕੇ ਬਹੁਤਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਮਾਂਡਲੇ ਮੂਰਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਵੇਖ ਸੱਜਣ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਭ ਇਕ ਦੱਮ ਮੁਗਧ ਹੋ ਕੇਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ‘ਕਾਹਰੀ ਸਾਰੀ’, ਸ੍ਰੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਪਰਮਾ ਨੰਦ (ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਦਿਤ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੇਲ ਨਾਲ ਤੁਲਣਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਨਿਰੰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖਤਰਨਾਕ ਆਦਮੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜ਼ਿਮੇਵਾਰੀ ਬਹੁਤੀ ਸ਼ੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟੀ) ਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਪਾਬਕ ਅਤੇ ‘ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ’ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ, “ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦੱਸਤੀ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ (1:uffnet)।, ਉੱਚੀ ਸਪਿੱਟ, ਉਸ ਦੀ ਨਿਝੱਰਤਾ ਅਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹੀ, ਪਹਿਲੇ ਕੇਸ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ’ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਐਸੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਉਮਰ ਦੇ ਛੋਕਰੇ ਵਿਚ ਦੁਰਲੱਭ ਹੈ ਕਿ, “ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਛੋਟੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਨਿਰ ਹਨ ।..ਉਹ ਵਡੇ ਅਫਸਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਮਾਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡਰਦਾ !.. ਸੰਦੇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਰਾਬ ਸਾਜ਼ਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਓਹ ਸੁਪ੍ਰਿੰਟੈਂਡੈਂਟ (ਜੇਹਲ ਦਾ) ਉਸ ਦੀ ਗਲ ਬਾਤ ਬੜੇ ਸਵਾਦ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਦਈ ਬਦਮਾਸ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰ ਸੁਣਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਓਹ ਕਈ ਵੇਰ ਕਹਿੰਦਾ “ਤੁਸਾਂ ਸਾਨੂੰ ਰਵਾਈਆਂ ਉਤੇ ਮਾਣ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾ ਰਹਿਮ ਵਿਖਾਇਆ ਫਾਂਸੀ ਤਾਂ ਦੇ ਹੀ ਦੇਣਾ ਹੈ, ਐਥੇ ਸਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਤੰਗ ਕਰੋ....... ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਵਿਖਾਏ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ
- First Case, Individual Case of Nidhan ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਚੁਘਾ’ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ “ਸਾਡੀ ਰਾਏ ਵਿਚ
Singh. First Case, Individual Case of Pirthi ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਬਹੁਤ ਹੀ Singh. First Case, Individual Case of Piara *Rowlett Report, p. 180. Singh. +Proceedings of the Imperial Legislative First Case, Individual Cases, of Nidhan Council, Vol. LVii, p. 336. Singh and Rur Singh. O'Dwyer, p. 106. (First Caso, Individual Cases, of Kartar Singh, Jagat Singh and Harnam Singh. *Isemonger und Slattery, p. 122. Mandlay Case, Judgement, } p. 285-293.
- Second Case, Judgement, p. 309. First Case, Individual Case of Kurtar
ਬਿੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ, ਪੰਨਾ ੩੦. Singh. ૧૫ Digitted by Panjab Digital Library www .org
