________________
ਕਰਨੀ, ਆਪਣੇ ਜਬਾਤ ਗਦਰੀ ਕਚੇਰੀ ਇਕ ਬਿਆਨ ਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਸਾਫ ਅਰਪਨ ਕਰ ਦੇਣੀ। ਸਾਫ ਮੰਨ ਲਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ( ਅ ) ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਮਕਸਦ ਲਈ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਰ ਕਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਕੀਤਾ ਇਸੇ ਦੇਣੀ। ਖਾਤਰ । ਉਸ ਦਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ਾਤ ਲਈ ਕੋਈ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਯੋਗ ( ) ਜ਼ਾਤ ਪਾਤ, ਰੰਗ, ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਬਿਨਾ ਉਤੇ ਮਕਸਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਵੀ ਬਰਾ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀਂ ਤੋਂ ਤਰਕ ਨਾ ਕਰਨੀ। ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਚਿਆ*। ਅਰਥਾਤ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਉਤੇ ਜਦ ਪਹਿਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸਦਾ ਲਈ 'ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਤਾਂ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ (ਸ਼ੀ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਠਟੀਆਂ), ਜਿਨਾਂ ਆਦਰੱਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਪਨ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ, ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ । ਜੱਜਾਂ ਨੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਲਿਆਂ ਬਹੁਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸੰਪੁਰਨ ਆਪਾ ਮਤਲਬ ਲਈ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿਹਾ। ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵਾਰਨ ਦੀ ਸਪਿੱਰਟ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਖਿਆ । ਲਹਿਰ ਦੇ ‘ਸਭਾ’ ਨੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਹਾ “ਧੰਨਵਾਦ, ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਇਸ ਕਰੜੇ ਪੁੱਣ ਉਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਨੇ ਇਹ ਹੁਕਮ ਸੁਣ ਕੇ ਆਖਿਆ ‘ਬੱਸ, ਇਹੋ । ਲਈ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਪਰ ਕਈਆਂ (ਬੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਉਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਤਨੀ ਗਿਣਤੀ ਨੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ‘ਠਠਗੜ’, ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਨਾਮ ਦੇ ਸਿਲਸਲੇ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਵੀਹ ਵੀਹ ਸਾਲ, ਜਾਂ ਇਸ ਸਿੰਘ ‘ਸਿਆਲਕੋਟੀ), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ, ਨੇ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ, ਦੀਆਂ ਸਖਤ ਕੈਦਾਂ ਭੁਗਤਣ ਪਿਛੋਂ ਰਿਹਾ ਸੁਪ੍ਰਿੰਟੈਂਡੈਂਟ ਜੇਹਲ ਦੇ ਪੁਛਣ ਉਤੇ ਰਹਿਮ ਲਈ ਅਪੀਲ ਕਰਨੋਂ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਗਨ ਵਿਚ ਫਰਕ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦਿਆਂ ਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿਤਾ, ਇਹ ਇਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮੇਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ । ਅਪੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। | ਸਰ ਮਾਇਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਹਿਰ | ਫਾਂਸੀ ਦੀਆਂ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਦੀ . ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਇਸਦੇ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹਾਲਤ ਦਾ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਇਹ ਨਕਸ਼ਾ ਖਿਚਦੇ ਹਨ। ਟੁੱਟੇ, ਅਤੇ ਉਹ ਯੂ. ਪੀ. ਵਿਚ ਜਾਕੇ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ “ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਤੀ ਗਰਜ਼ ਵਾਸਤੇ ਡਾਕੇ ਮਰਵਾਏ ਸਨ, ਰਹੇ। ਸ਼੍ਰੀ ਪਿੰਗਲੇ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਉਹ ਬਹੁਤ ਨਿਘਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸਨ । ਬਾਕੀ ਸਭ ਦੀ ਇਨ ਵਰਜਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਿਨ ਉਹ ਹਾਲਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਕਹਾਵਤ, ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਸ੍ਰੀ ਪਿੰਗਲੇ ਆਪਣੀ ਧਨ ਤੋਂ ਨਾ ਟਲੇ*। ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਅਕੱਠਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਵੀ ਜੋਬਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵਿਚ ਓਹ ਨਿਹਾਇਤ ਖਤਰਨਾਕ ਬੰਬ ਲੈਕੇ ਮੇਰਠ ਛਾਵਣੀ ਵਿਚ ਗਏ, ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਲੋਕ ਨਾ ਹੀ ਮੇਰੀ ਗਲ ਸਮਝ ਸਕਣਗੇ, ਜਿਥੇ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਫੇਦਾਰ ਨੇ ਵਿਸਾਹਘਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨਾਂ ਦੇ ਮੰਨਣ ਵਿਚ ਇਹ ਗਲ ਆ ਸਕੇਗੀ, ਕਿ ਨੂੰ ਫੜਵਾ ਦਿਤਾ, ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਉਤੇ ਲਟਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸੀਂ ਐਸੀ ਮਸਤੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸਾਂ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਸਚਾਈ ਪਾਉਣੀ ਪਈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਲਹਿਰ ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਸ੍ਰੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਇਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ’, ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਤ ਸਿੰਘ “ਸੁਰਸਿੰਗ ਅਤੇ ਮਿੰਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਭਗਤੀ-ਭਾਵ ਸ਼ੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ‘ਵੰਡੀ ਲਾਟ' ਦੇਸੋਂ ਬਾਹਰ ਕਬਾਇਲੀ ਵਾਲਾ ਗੀਤ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਜਿਹੜੀ ਜੇਲ੍ਹ ਆਉਣ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਚਲੇ ਜਾਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਓਥੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਜਾਂ ਪਿਛੋਂ ਆਕੇ ਰਚੀ ਗਈ ਸੀ, ਨਾ ਗਾਉਂਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੇ “ਗਦਰ ਦੀ ਗੂੰਜ' ਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਪੜੀ, ਹੋਵੇ । ਹਾਸੇ ਅਤੇ ਮਖੌਲ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਰਾਤ ਗਈ ਤਕ ਇਕ ‘ਬਣੀ ਸਿਰ ਸ਼ੇਰਾਂ, ਕੀ ਜਾਣਾ ਭਜੱਕੇ । ਇਤਨੇ ਨਾਲ ਅਗੇ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਓਦੋਂ ਤਕ ਗਲ ਬਾਤ ਜਾਰੀ ਰਖੀ ਜਾਂਦੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀਚਾਰ ਬਦਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਲਾਹ ਬਣੀ ਕਿ ਬੰਦੂਕਾਂ ਥੱਕ ਚੁਰ ਹੋਕੇ ਸੌ ਜਾਂਦੇ । ਸਾਡੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਸਾਡੀ ਹਾਲਤ ਉਤੇ ਲੈਕੇ ਫੜੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਡਾਇਆ ਜਾਏ । ਇਸ ਨੀਯਤ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਕਈ ਵੇਰ ਪੁਛਦੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮੌਤ ਲਈ ਨਾਲ ਦੇਸ ਪਰਤੇ ਅਤੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਪੰਜ (ਸਰਗੋਧਾ) ਬਾਈਵੇਂ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ ਜਾਂ ਜੰਝ ਚੜ ਰਹੇ ਸਾਂ ।.....ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਇਕ ਰਿਸਾਲਦਾਰ ਖਾਸ ਤੌਰ ਉਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨੇ ਤਿਨਾਂ ਨੂੰ ੨ ਮਾਰਚ ੧੯੧੫ ਨੂੰ ਫੜਵਾ ਦਿਤਾ। ਦੁਸਰਿਆਂ ਵਿਚ ਭਰਦਾ। ਓਹ ਕਹਿੰਦਾ “ਸਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਫਾਂਸੀ ਪਰੇਮ ਸਿੰਘ ‘ਬਰਸੰਗ’ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਗਨ ਆਪਣੇ ਲਗੇ, ਤਾਕਿ ਅਸੀਂ ਜਲਦੀ ਮੁੜ ਜਨਮ ਲੈਕੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਓਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਛੱਡ ਚਲੇ ਹਾਂ*। ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇਕ ਸੱਜਣ,ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਓਹ ਗੁਪਤ ਆਕੇ ਟਿਕਦੇ ਰਹੇ, ਦਾ ਬਿਆਨ ਹੈ ਕਿ ਉਨਾਂ ਚਾਰ ਖੋਤੇ ਗਦਰੀ ਜਿਹੜਾ ਆਦਮੀਂ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਜਾਂ ਯੁਗੰਤਰ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਛੇ ਪੁੱਣ ਕਰਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਭਰ ਲਏ, ਅਤੇ ਘਮਿਆਰ ਦਾ ਭੇਸ ਕਰਕੇ ਲਾਹੌਰ ਪੈਂਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤਿਨ ਵਡੇ ਇਹ ਸਨ:
- First Case, Ştatement of Jagat Ram,
dated 22nd June, 1915. (ਉ ) ਸਾਰੀ ਨਿਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਖਾਤਰ O Dwyer, p. 203. *Bh. Parmanand, pp, 83-86. ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੱਜਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦਾ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਬਿਆਨ “ਬੰਦੀ ਜੀਵਨ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ, ਪੰਨਾ ੩੬. ਕਲਮਬੰਦ ਕਰਨੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਹੋਰ ਸੋਚਣ ਦਾ ? ਮੋਹਲਤ ਦਿੱਤੀ । ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਉਨਾਂ ਓਹੋ ਬਿਆਨ ਦਿਤਾ। tਪਹਿਲੇ ਮੁਕਦੱਮੇਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਜਿਕਰਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸ਼ਾਵਰ Ibid, p. 89. ਤੋਂ ਮੁੜਕੇ ਓਹ ਸਰਗੋਧੇ ਆਏ (First CMee,, Individual Case of Jagat Singh) *Bhai Parmanand, pp. 91-92. ૧૫ Dit by P a ital Library www .org