________________
ਤੋਂ ਦਿਲੀ ਤੱਕ ਗਦਰੀ ਸਾਹਿਤ ਵੰਡਦੇ ਵੰਡਦੇ ਚਲੇ ਗਏ । ਲਹਿਰ ਲਗੇ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਇਕ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਡਵਾਉਣ ਹਿੱਤ ਕਪੁਰਥਲੇ ਕਈ ਵੇਰ ਜੇਲ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਸ੍ਰੀ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ‘ਠਟੀਆਂ ਆਦਿ ਹੋਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਤੇਈਵੇ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੁਢ ਬੰਨਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅੱਗ ਧੁਖਦੀ ਰਖਣ ਦੀ ਉਹ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਸਨ । ਕਿਸਾਨ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ । ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਪਰੇਮ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਦੇ ਅਵਸਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ‘ਠਠਗੜ’ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਕਿਸਾਨ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ । ਕਿ, “ਉਹ ਸਿਰਲੱਥ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਚਾਣ ਸੀ ਰੂੜ ਸਿੰਘ ਚੁਹੜ ਚੱਕ’ ਕਮੀਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਗੁਪਤ ਦੀ ਉਸ ਵਿਚ ਬੇਹੱਦ ਰੁਚੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਸੱਭ ਥੇ ਸਾਬੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੜੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਨ ੧੯੩੪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਸਨ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵਿਚ ਕਮੀਊਨਿਸਟ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਦਿੱੜਤਾ ਵਿਖਾਈ। ਸਮੇਂ, ਸੰਨ ੧੯੩੮ ਤੇ ਸੰਨ ੧੯੩੯ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ | ਰੂਸ ਵਿਚ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਹੋਣ ਪਿਛੋਂ, ਗਦਰ ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਲੀਏ ਸੰਬੰਧੀ ਹੋਈਆਂ ਐਜੀਟੇਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੋੜ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਕਮੀਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ, ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਛਿੜਨ ਸਮੇਂ ਹੋਈਆਂ ਜੋੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਦਰ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀਆਂ ਸਮੇਂ, ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਸੰਬੰਧੀ ਹੋਈਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਭੁਗਤਣ ਨੂੰ ਜੇਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨੀ ਪਈ । ਖਾਸ ਕਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਿਛੋਂ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦੇ ਗਏ, ਓਹ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਨ । ਸੰਨ ਗਏ । “ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ (ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ੧੯੩੯ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਦੀ ਰੀਪੋਟ (ਪੰਨਾ ੨੩) ਵਿਚ ਸਕੱਤ) ਰੂਸ ਤੋਂ ਹੋਕੇ ਹਿੰਦ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਰਹੱਦ ਉਤੇ ਫੜੇ ਗਏ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “(ਕਿਸਾਨ) ਕਮੇਟੀ ਉਤੇ ਪਿਛੇ ਵੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਅਤੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਤੋਂ ਰਿਹਾਈ ਪਿਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਯਾਫਤਾ ਤਰਾਸਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ “ਕਿਰਤੀਂ ਰਿਸਾਲਾ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਕਿਰਤੀ ਖਿਆਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਗੱਲਬਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਸਭ ਰੂਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨਿਰੰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਹਨ,ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਲੈਨ, ਆਰਥਕ, ਚੋਣਾਂ, ਵਿਰਕੂ, ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਕਿ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਖੁਰਾਕ ਉਤੇ ਖਰਚ ਕਰਨੋਂ ਅਤੇ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਕਾਰਨਾਂ ਤੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਬਨਾਵਟੀ ਅਤੇ ਇਤਨਾ ਸੰਕੋਚ ਕਰਦੇ ਰਹੇ (ਕਈ ਵੇਰ ਭੁਨੇ ਛੋਲੇ ਚਬੱਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਠੀਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਛਾਣ ਬੀਣ ਕੀਤੇ ਆਪਣੇ ਮਕਸ ਕਰਦੇ) ਕਿ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਆਖਰ ਤਪਦਿਕ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸੇ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦੀ ਹੈ । ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਦਰ ਬੀਮਾਰੀ ਹਥੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਪਿਛੋਂ ਸੱਭ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ | ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ‘ਲਲਤੋਂ, ਸ੍ਰੀ ਪਿਰਥੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਇਸ ਲਿਖਤ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਉਧਮ ਸਿੰਘ ਅੰਡੇਮਾਨ ਤੋਂ ਆਕੇ ਹਿੰਦ ਦੀਆਂ ਜੇਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਕਵਲ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਭੱਜ ਨਿਕਲਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ । ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਅਫਗਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਰੁਚੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਾਬਲ ਨੂੰ ਅੱਡਾ ਬਣਾਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਯਤਨਾਂ ਵਿਚ ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਜੁਟੇ ਰਹੇ । ਆਪਣੀ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ 'ਆਜ਼ਾਦੀ ਜਾਨ ਖਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਵੇਰ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਲਈ ਅਰਪਣ ਕਰ ਦੇਣ ਦੇ ਪੁੱਣ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮੰਤਵ ਲਈ ਹਿੰਦ ਫੇਰੀਆਂ ਪਾਈਆਂ। ਸ੍ਰੀ ਉਧਮ ਕਿਵੇਂ ਨਿਭਾਇਆ। ਸਿੰਘ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਲਾਲਚੀ ਪਠਾਣ ਹਥੋਂ ਕਿਸੇ ਸੱਚੀ ਲੱਗਨ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀ ਪਰਖ ਗੋਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਗਏ । ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ‘ਲਲਤੋਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਮਗਨ ਹੋਗੇ ਆਦਮੀ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤ4 ਦੀਆਂ ਗੁਪਤ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਕਿਤਨੀ ਆਪਣੀ ਹਉਮੈਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀਆਂ ਉਹਦੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੇਂਦੀ ਸੀ, ਇਹ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰੀਆਂ ਵਲ ਇਤਨਾ ਘਟ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਦੀ ਸੰਨ ੧੯੩੬ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਰੀਪੋਟ (ਪੰਨਾਂ ੨੬) ਉਹਦੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਬੂਤ ਦੇਕੇ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡੀ (ਵੇਖੋ ਅੰਤਲਾ ਨੰਬਰ ੧)। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੈਂਟਰ ਉੱਥੇ ਕਿਸ ਕਾਮਯਾਬੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਵੜਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਨਾਂ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਵਿਕਰ ਨਾਂ ਕੀਤਾ। ੧੯੧੪-੧੫ ਦੀ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਦੇ ਮੁਕਦੱਮੇ ਵਿਚ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਭ ਚੀਦਾ ਵਰਕਰ ਤੇ ਉਹਦੇਦਾਰ ਹਿੰਦ ਅਤੇ ਜੋ ੧੯੨੩ ਵਿਚ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਿਆਮ-ਬਰਮਾ ਦੀਆਂ ਗਦਰੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਲੱਗਕੇ ਆ ਗਏ, ਸੀ ਪਿਰਥੀ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਤਕ ਕਮੀਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ‘ਪੰਛਤ’ ਰਾਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਉਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਰਕਰ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਦ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਿਆ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨੋਂ ਕਲੱਈ ਸੰਕੋਚ ਨਾ ਕੀਤੀ, ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚਲੀ ਗਦਾ | ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ, ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਲੀਡਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਦੂਸਰੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਅਤੇ ਮੀਤ-ਪ੍ਰਧਾਨ, ਸ਼੍ਰੀ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ‘ਠਣੀਆਂ’ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਰ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਨੇ ਇਥਚ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ 'ਸੰਗ' ਰੰਧੀਰ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘ ‘ਠਠਗੜ’, ਨੇ ਜੇਲੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਯੁ ੩੮ ਸਾਲ ਸੀ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ . *Isemonger and Blattery, p. 121. ਛੋਕਰੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ*। ਜੱਜ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ Political India, Sir John Cumming, p. ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਥਿੱਰਦ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਮਝ ਸਕੇ ਕਿ ਗਲੀ que Second Case; Judgement, p. 294. 2. Digited by Paja Digital Library www.pan d org