________________
ਵਚੱ ਸy 3 ਵਿਚ ਅ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਇਹੋਈ ਸੀ, ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਤਪਦਿਕ ਦੇ ਜੋ ਮਰੀਜ਼ ਹਸਪਤਾਲ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ, ਵਿਚ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਗੇੜੇ ਕੱਢਦਾ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਉੜੀ ਹਿੰਦ ਤੋਂ ਲੈ ਉਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 50 ਫੀਸਦੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ; ਅਤੇ ਮਿਰਗੀ ਦੇ ਅਤੇ ਜਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੈਦੀ ਅਮਨ ਪਹਿਲੋਂ ਕਲਕੱਤੇ ਅਲੀਪੁਰ ਪਾਗਲ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹਿੰਦ ਨਾਲੋਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਗੁਣਾ ਜੇਲ ਵਿਚ ਅਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ । ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ । ਪਹਿਲੋਂ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਦਸੰਬਰ ੧੯੧੫ ਵਿਚ ਅੰਡੇਮਾਨ ਲਿਜਾਇਆ | ਪੋਰਟ ਬਲੇਅਰ ਵਿਚ ਕੈਦੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਗਿਆ, ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਕੇਸ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ' ਦੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਉਕਤ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰੀਪੋਟ ਦੀ ਅੰਤਕਾ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਮਗਰੋਂ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿਚ ਬਦਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਨੰ: ੧੦ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਵਾਸਤੇ, ਤੋਰੀਏ ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜੇ ਦਿਨ ਪਿਛੋਂ ਇਸ ਕੇਸ ਦੇ ਓਹ ਕੈਦੀ ਲਿਜਾਏ ਦੇ ਤੇਲ ਦੀ ਪਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ੧੦ ਪਉਂਡ ਤੇਲ ਕੱਢਣਾ, ਗਿਰੀ ਗਏ, ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਅਤੇ ਬਹਾਲ ਦਾ ਤੇਲ ੩੦ ਪਉੱਡ ਕੱਢਣਾ, ਅਤੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਨੂੰ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ। ਦੂਸਰੇ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ੩੩ ਕੈਦੀ ਹਜ਼ਾਰੀ ਬਾਗ ਕੁੱਟ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ੨ ਪਉੱਡ ਰੇਸ਼ਾ ਕੱਢਣਾ, ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਜੇਲ (ਬਿਹਾਰ) ਵਿਚ ਭੇਜੇ ਗਏ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਕੇਸ ਦੇ ਵੀ ਦੇਸ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੀਆਂ ਜੇਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹੇ। ਦੋਨਾਂ ਮਾਂਡਲੇ (ਬਰਮਾ) ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਪੱਗਾਂ ਬਾਰੇ । ਪਹਿਲੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਕੇਸ ਦਾ ਜਿਸ ਕੈਦੀ ਅਤੇ ਬਨਾਰਸ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਕੈਦੀ ਵੀ ਅੰਡੇਮਾਨ ਦਿਨ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਭੇਜੇ ਗਏ, ਪਰ ਇਹ ੧੯੧੬ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪੱਖ ਜਾਂ ੧੯੧੭ ਦੀ ਜੇਲਾਂ ਵਿਚ ਜਦੋਜਹਿਦ ਦੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਵਿਚ ਓਥੇ ਪੁਜੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੇਰ ਉਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਦੇਸ ਦੀਆਂ ਜੇਲਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਟੋਪੀਆਂ ਪਹਿਨਾਉਣ ਦਾ ਦਸਤੂਰ ਸੀ । ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਏ ਜਾਣ ਅੰਡੇਮਾਨ ਨੂੰ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਜੇਲ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਟੋਲੀ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਮੀਟਿੰਗ ਕਰਕੇ ਇਹ ਫੈਸਲੇ ਕਰ ਲਏ ਕਪੜੇ ਹਾ ਕੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਰਦੀਆਂ ਪੁਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਪਰ ਸਨ ਕਿ, (ੳ) ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕੀਤੀ ਜਾਏ, ਪਰ ਉਹ ਜੋ ਵਿਤ ਤੋਂ ਜਦ ‘ਸੰਤ’ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਟੋਪੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਬਾਹਰ ਨਾ ਹੋਵੇ; (ਅ) ਜੇਲ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਬੋਲ ਚਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਪੁਰ ਹੋਰ ਵੇਲੇ ਸ਼ਾਇਸਤਗੀ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਏ, ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਜੇਲ ਸਿਖ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਥੇਰਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਾਜ਼ਾਇਜ਼ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਡਰਾਇਆ ਧਮਕਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੋਪੀਆਂ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਏ । ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਮੁਆਮਲਾ ਆ ਪਹਿਨੀਆਂ; ਅਤੇ ਜਿਤਨਾ ਚਿਰ ਅੰਡੇਮਾਨ (ਜਿਥੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣੇ, ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਅਣਖ ਦਾ ਸਵਾਲ ਸਮਝ ਕੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਪਗਾਂ ਦੇਣ ਦਾ ਦਸਤੂਰ ਸੀ) ਨਹੀਂ ਭੇਜੇ ਗਏ, ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰੇ; (e) ਜੇਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਬਾਹਰੋਂ ਚੋਰੀ ਹੀ ਰਹੇ । ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਨਾ ਖਾਧੀ ਜਾਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇਖਲਾਕ ਉਤੇ ਧੱਬਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । | ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਜੇਲੂ ਬੰਬ ਕੇਸ । ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ (ਸਿਲਵਰ ਜੇਲ । ਅੰਡੇਮਾਨ ਅੰਡੇਮਾਨ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਜਾਏ ਗਏ ਸਭ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀ ਆਪਣੀ ਅੰਡੇਮਾਨ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਟੈਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਖੋ ਵਖ ਜੇਲਾਂ ਵਿਚ ਖਿੰਡਾ ਸਮਾਂ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ ਵਿਚ ਕੈਦ ਰਹੇ । ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲੂ ਇਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੀ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ‘ਠਟੀਆਂ, ਸ਼੍ਰੀ ਜਮਨਾ ਦਾਇਰੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਕੱਦੂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਲਾ ਦਾਸ, ਸ਼ੀ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਗਰੰਥੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ‘ਲੰਗੇਰੀ, ਗੋਲ ਬੁਰਜ ਸੀ। ਇਸ ਕੇਂਦੀ ਬੁਰਜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਕੇ ਤਿਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਰੋਡਾ ਸਿੰਘ (ਪਿੰਡ ਰੋਡਾ) ਨੂੰ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜਿਆ ਮੰਜ਼ਲੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਬਾਰਕਾਂ ਦਾਇਰੇ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਗੋਲ ਕੰਧ ਗਿਆ । ਏਥੇ ਪੁਜਣ ਦੇ ਜਲਦੀ ਪਿਛੋਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਚਾਰ ਨੂੰ ਜਾ ਮਿਲਦੀਆਂ । ਬਾਰਕ ਦੀ ਹਰ ਮੰਜਲ ਵਿਚ ਕੋਠੜੀਆਂ ਦੀ ਵਾਰਡਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਜੇਲ ਵਿਚ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਮੀਟਿੰਗ ਇਕ ਕਤਾਰ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਵਰਾਂਡਾ ਸੀ । ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲੈਕਚਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕੋਠੜੀਆਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਸੀਖਾਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਵਾਰਡਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਬੰਬ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਮੰਗਾਉਣ ਬਰਾਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੀਖਾਂ ਨਾਲ ਕਿਲੇ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੇਲ ਦੇ ਸੁਪ੍ਰਿੰਟੈਂਡੈਂਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹ ਸੀ। ਬਾਰਕਾਂ ਦੇ ਸਭ ਬਰਾਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਆਉਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਕੇਵਲ ਕੇਂਦੀ ਬੁਰਜ ਇਚ ਖੁਲਦੇ । ਕੇਂਦੀ ਬੁਰਜ, ਜਿਥੋਂ ਸਾਰੀ ਹੱਥਿਆਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣਗੇ, ਅਤੇ ਜੇਲੋਂ ਬਾਹਰ ਜਲ ਉਤੇ ਨਿਗਾਹ ਰਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਵਿਚ ਰਾਤ ਦਿਨੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਿਕਲਕੇ ਫੌਜਾਂ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਤੋਂ ਬਲਵਾ ਕਰਵਾਉਣਗੇ । ਪਰ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਹਰ ਇਕ ਬਾਰਕ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੁੱਲਾ ਜੇਲ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਹ ਮਿਲ ਗਈ, ਅਤੇ ਸ਼ੀ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਵੇਹੜਾ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਕੈਦੀਆਂ ਲਈ ਦਿਨੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਦੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚੋਂ ੬ ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਬੰਬ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਮਸਾਲਾ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਸੀ। ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਹੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਨਹਾਉਣ ਧੋਣ ਫੜਿਆ ਗਿਆ । ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕਿਹਾ ਲਈ ਇਕ ਸ਼ੇਡ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਸੀ । ਇਸ ਗਿਆ, ਪਰ ਤਿੰਨਾਂ ਵਾਰਡਰਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ*। ਤਰਾਂ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ ਤਾਂ ਅਹਾਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਅੰਡੇਮਾਨ ਨੂੰ। ਅੰਡੇਮਾਨ (ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕੈਦੀ ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਕੱਦੀ ਬਰਜ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦੇ ਸਵਾਏ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਿੱਧਾ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੇਵਲ ਇਕ ਜਹਾਜ਼, “ਮਹਾਰਾਜਾ’ ਨਾਮੀਂ, ਤੋਂ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਜਹਾਜ਼ ਅੰਡੇਮਾਨ ਜਾਣ ਲਈ ਸਾਲ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਕੇ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ ਦੇ ਅਲੈਹਦਾ ਅਲੈਹਲਾ ਅਹਾਤਿਆਂ Igemonger and Slattery, p. 129; Punjab ਦੀਆਂ ਬਾਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਡ ਅੱਡ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਵਿਚ ਖੰਡਾ Police Administration Report for 1916, pp. 23-24. ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ੧੭੨ Digitized by Panjab Digital Library / www.panjabdigib.org
