________________
ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਜਾ ਦੋ ਚਾਰ ਠੋਕ ਦੇਂਦੇ, ਕਿ ਉਹ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਮਿਸਟਰ ਬੈਰੀ। ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਸੁਪ੍ਰਿੰਟੈਂਡੈਂਟ ਉਮ ਸਿੱਧਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬੈਠਿਆ, ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਟੀ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਦੇਰ ਸਮੇਂ ਮੇਜਰ ਮੱਰੇ (Major Marry) ਸਨ। ਉਨਾਂ ਦੇ ਮਾਹਤ ਲਗ ਗਈ । ਜੇ ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਅਗੋਂ ਕੁਸਕਦਾ ਤਾਂ ਡੰਡਾ ਤਨਖਾਹ ਦਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਸਨ:- ਇਕ ਵਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਗਾਲ ਗਲੋਚ ਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹਸਾਬ ਹੀ ਓਵਰੀਅਰ ਜਾਂ ਜੇਲਰ (ਮਿਸਟਰ ਬੇਰੀ), ਦੋ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਓਵਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮਾਮੂਲੀ ਗਲ ਬਦਲੇ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਬੈਰੀ ਸਾਹਿਬ ਅਗੇ ਸੀਅਚ, ਪੰਜ ਯੂਰਪੀਨ ਫੌਜੀ ਵਾਰਡਰ, ਇਕ ਸੱਬ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਬੈਰੀ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਜਨ, ਇਕ ਚੀਫ ਵਾਰਡਰ, ਦੋ ਹੈਡ ਵਾਰਡਰ, ਅਤੇ ਅੱਠ ਸਿਰਫ ਧਮਕੀਆਂ ਅਤੇ ਗਾਲ ਗਲੋਚ ਕਰਕੇ ਛੱਡ ਦੇਂਦਾ, ਤਾਂ ਵਾਰਡਰ । ਇਸ ਤਨਖਾਹ ਦਾ ਸਟਾਫ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸੈਲੂਲਰ ਰੋਲ ਵਿਚ ੧੧2 ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਣਾਏ ਕਾਰਿੰਦੇ (ਟੈਂਡਲ, ਉਹ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਵਰਨਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਪ੍ਰਿੰਟੈਂਡੈਂਟ ਅਗੇ ਦੋਸ਼ੀ ਦੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ*। ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਣਾਏ ਜਮਾਦਾਰ ਆਦਿ) ਸਨ*। ਕਰਮਚਾਰੀ ਛੋਟੀ ਛੋਟੀ ਗਲ ਦੀ ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ ਪਾਸ ਜਾ ਜਲ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ : ਬੀਧ ਨ ਮਿਲਨਰ ਬੇਬੀ (ਓਵਰ ਸੀਅਰ) ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ । ਮਿਸਟਰ ਬੇਰੀ ਦੀ ‘ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਰੀਪੋਟ ਕਰਦੇ, ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਤੋਂ ਮਾੜਾ ਜਿਹਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਸਿਫਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।“ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਕੈਦੀ ਦੀ ਜਾਨ ਕੱਢਣ ਤੱਕ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ। ਹਿੱਸਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਭੈੜੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਬਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਪਰਾਧੀ ਰੁਚੀਆਂ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਹਲੂ ਗੇੜ ਕੇ ਤੇਲ ਕੱਢਣ ਦੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਸੁਣਾਈ ਦਾ ਇਤਨਾ ਤਜੱਰਬਾ ਸੀ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਗੌਰ ਫਿਕਰ ਵਿਚ ਆਮ ਜਾਂਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਰਾਤ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਂਦੀ । “ਕੋਹਲੂ ਗੇੜਨ ਨਾਲ ਹੱਟੇ ਕੱਟੇ ਆਦਮੀ ਵੀ ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਜੋ ਸਾਡਾ ਇਨਸਾਨੀ ਖੂਬੀਆਂ ਲਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ । ਸਵਾਏ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨਿਰਭਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਹਾਲ ਹੁੰਦਾ, ਉਸ ਦਾ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਕੀ ਹੈ । ਇਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹਿੰਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਯੂਰਪੀਨ । ਨਾ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਘੋਲ ਸੀ । ਦਸਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਸਾਹ ਸੀ, ਨਾ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਸੁਸਾਇਟੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਕੈਦੀਆਂ ਚੜ ਜਾਂਦਾ, ਅਤੇ ਜ਼ਬਾਨ ਖੁਸ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਇਕ ਘੰਟੇ ਵਿਚ ਵਿਚੋਂ ਬਣਾਏ ਟੈਂਡਲ ਤੇ ਜਮਾਦਾਰ ਉਸ ਦੀ ਇਤਨੀ ਝੋਲੀ ਚੁਕਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਬੇ-ਹਿਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਵਿਚੋਂ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗੂੰ ਸਮਝਣ ਲਗ ਰੇਸ਼ਾ (ਵਾਣ) ਕੱਢਣ ਦੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕੋਹਲ ਗੇੜਨ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਪਿਆ ਸੀ। ਬਲਕਿ ਉਹ ਮੂੰਹੋਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਜੇਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ੁਰ ਸਖਤ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੌਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । “ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸੀ । ਉਹ ਕੈਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੁਖਬਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗਲ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਵੇ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੜਾ ਮਾਹਿਰ ਸਮਝਦਾ, ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨਗੀ ਨਾਲ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਮਿਸਟਰੀ ਬੈਰੀ ਦੇ ਝਗੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬੜਾ ਸਵਾਦ ਲੈਂਦਾ । ਬਲਕਿ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਰਾਜ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਕੇਵਲ ਇਕ ਹਫਤਾ ਕੋਹਲੁ ਗੇੜੇ ਅਤੇ ਕਿ ਉਹ (ਕੈਦੀ) ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਵਿਚ ਰੁਝੇ ਰਹਿਣ। ਨਾਰੀਅਲ ਦਾ ਛਿਲਕਾ ਕੁੱਟੇ। ਇਕ ਹਫਤੇ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਉਸ ਸ਼ੀ ਆਰਬਿੰਦੋ ਘੋਸ਼ ਦੇ ਭਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਬਾਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲਗ ਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਹੋਰ ਅਵਤਾਰ ਨੇ ਮਿਸਟਰ ਬੈਰੀ ਨੂੰ ਜੇਲ ਦੇ ਧੱਮ ਰਾਜ ਦਾ ਖਤਾਬ ਦਿਤਾ; ਅਤੇ ਸੂਲੀ ਉੱਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ* । ਸ਼ੀ ਉਪੱਦਰਾ ਨਾਥ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਿਸਟਰ ਬੇਰੀ ਸ੍ਰੀ ਬਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ, “ਜਲ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਰਾਜ ਹੈ । ਮੇਰੇ ਵਾਹਦ ਹੀ ਲਹਿਜ਼ਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਜ਼ਾਹਰ ਅਖਤਿਆਰਾਂ ਵਿਚ ਰੱਬ ਵੀ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਏਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਤੀਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਹਾਂ, ਪਰ ਰੱਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਓਥੇ ਗਏ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਕਿਵੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਇੰਦੂ ਦੇਂਦਿਆਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ। ਭੂਸ਼ਨ ਨੇ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਆਤਮ ਘਾਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਤਰਾਸ| ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ ਦਾ ਮਹੌਲ। ਸ੍ਰੀ ਬਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਵਾਦੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਘੋਸ਼ ਮੁਤਾਬਕ ਕੈਦੀ ਮਿਸਟਰ ਬੈਰੀ ਤੋਂ ਇਤਨਾ ਡਰਦੇ ਸਨ ਆਪ ਨੂੰ ਕੋਹਣ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਜਿਤਨੀ ਬਕਰੀ ਵੀ ਸ਼ੇਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦੀ (ਪੰਨਾ ੫੧)। ਮਿਸਟਰ ਕਰਨੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਅਤੇ ਜੋ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਬੈਰੀ ਦੇ ਮਾਤੈਹਤ ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਣਾਇਆ ਇਕ ਪਠਾਣ ਜਾਣ ਝੱਲੀਆਂ ਜਾਣ । ਸ਼੍ਰੀ ਨੰਦ ਗੋਪਾਲ, ਸਵਰਾਜ’ (ਅਲਾਹ ਜਮਾਂਦਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਸਭ ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਣਾਏ ਕਾਰਿੰਦਿਆਂ ਦਾ ਬਾਦ) ਦੇ ਐਡੀਟਰ, ਇਸ ਸਟਰਾਈਕ ਦੇ ਲੀਡਰ ਸਨ । ਅਫਸਰ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਗਏ ਹੜਤਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਦਿਨ ਲਈ ਕੰਮ ਖੁਰਾਕ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਇਤਨਾ ਲੱਤ ਹੇਠਾਂ ਦੀ ਲੰਘਾਇਆ ਹੋਇਆ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਵੀਂ ਸਤ ਦਿਨ ਲਈ ਖੜੀ ਬੇੜੀ ਤੋ ਡੰਡਾਬੜੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਜੱਦ ਇਕ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰਕੇ ਦਿਨ ਕਟੀ ਕਰਦੇ । ਕੈਦੀ ਕਾਰਿੰਦਾ ਥੀ ਉਲਾਸਕਾਰ ਦੀ ਖੜੀ ਹੱਥ ਕੜੀ ਖੋਲਣ “ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਐਸੀ ਗਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। "Bhai Parmaband, pp. 107-108; Barindara ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਣਾਏ ਛੋਟੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ Kumar Gho88, pp. 32, 33, 39, 84. Indian Jail Committee, Vol. I, p. 200. Bhai Parnanand p. 111. IA Tale of my Exile, Barindra Kumar *Bhai Parmanand. pp 105-106. GhoBke, P. 86. TA Tale of my Exile, Barindra Kumar Ghose, p 32. A Tale of my Exile. Barindra Kumur Memoirs of a Revolutionary, Upendra Ghose, pp. 33, 60. Nath Banerjer. p. 107. SA Tale of my Exile, Barindra Kumar ੧੭੩ Ghose, pp. 72-73. Digitized by Panjab Digital Library www panjabdigilib.org
