________________
ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿਤੀ ਗਈ। ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ ਵਿਚ ਸਨ, ਦਾ ਬਿਆਨ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਮਿਸਟਰ ਬੇਰੀ ਵਾਰਡਰਾਂ ਤੇ ਜਮਾਦਾਰਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਧਾੜ ਲੈਕੇ ‘ਭਾਈ’ ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੋਠੜੀ ਵੱਲ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਅਹਾਤੇ ਵਿਚਲੇ ਹੋਰ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ (ਬੀ ਉਧਮ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ, ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ‘ਲਲਤੋਂ, ‘ਸੰਤ’ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਪਰਮਾਨੰਦ ਯੂ. ਪੀ. ਵਾਲੇ) ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉਹ ਹੇਠੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਉਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਆਇਆ ਲੈਕੇ ‘ਭਾਈ ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਉਪਰ ਚੜਨ ਲਈ ਦੌੜੇ, ਪਰ ਜੇਲ ਕਰਮ ਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਗੋਂ ਅੰਦਰੋਂ ਬੂਹਾ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੁਸਰੀ ਸਟਰਾਈਕ । “ਭਾਈ ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋਈ ਸਖਤੀ ਅਤੇ ਕਈ ਵੇਰ ਦੀ ਮਾਰ ਕੁਟਾਈ ਇਹ ਨਤੀਜਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿਗੜ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਜਾਣਾ ਪਿਆ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਪਿਛੋਂ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ । “ਭਾਈ ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਖਤ ਵਰਤਾਉ ਨੂੰ ਰਾਸਜੀ ਕੈਦੀਆਂ ਬੇਰਾਂ ਮੰਨਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਹੜਤਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅੰਡੇਮਾਨ ਦੇ ਕiਸ਼ਨਰ ਦੇ ਲਫਜਾਂ ਵਿਚ, “ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੜਬੜ ਜਾਰੀ ਰਖੀ । ਅਕਤੂਬਰ ੧੯੧੭ ਨੂੰ ਹਥਕੜੀ ਲਾਏ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਹੱਥਕੜੀ ਲਾਉਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪਰੇਡ ਵੇਲੇ ਉਠਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਿਆਨ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਬੜੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਤਫਤੀਸ਼ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਇਹ ਗਲ ਗਲਤ ਸੀ । ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਿਛੋਂ ੨੯ ਗਦਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਬਿਨਾ ਉਤੇ ਕੰਮ ਦੀ ਹੜਤਾਲ ਕਰ ਦਿਤੀ ਕਿ ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ*। ਇਸ ਸਟਰਾਈਕ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਮੁਕਦੱਮੇ ਦੇ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਰਮਾ ਕਸ ਦੇ ਕੈਦੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਆਏ ਬੰਗਾਲੀ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਬਦਲੇ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ’ ਮੁਤਾਬਕ ਸਟਰਾਈਕ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੨੯ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਇਹ ਹਨ: ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ, ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ‘ਠਠਗੜ, ਸ੍ਰੀ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ‘ਠਟੀਆਂ, ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਚ, ਪਰਮਾਨੰਦ (ਯੂ. ਪੀ.), “ਸੰਤ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਪਿਰਥੀ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ‘ਲਲਤੋਂ, ਸ੍ਰੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ‘ ਲਾਟ’, ਸ੍ਰੀ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ‘ਵੇਈਂਪੁਈਂ, ਸ਼ੀ ਰੂੜ ਸਿੰਘ ‘ਚੁਹੜ ਚੱਕ, ਬਾਬੂ ਭੁਪਿੰਦਰ ਨਾਥ, ਸ੍ਰੀ ਸਚਿੰਦਰ ਨਾਥ ਸਾਨਿਯਾਲ, ਬੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਾਬੂ, ਸ੍ਰੀ ਤਰਲੋਕੀ ਨਾਥ ਚਕਰਵਰਤੀ, ਸ੍ਰੀ ਜੋਤੀਸ਼, ਸ੍ਰੀ ਜੋਤਿਨ ਬਾਬੂ, “ਪੰਤ’ ਰਾਮ ਰਖਾ, ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਸਤਫਾ ਹੁਸੈਨ, ਬੀ ਅਲੀ ਅਹਿਮਦ ਸਦੀਕੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ‘ਐਨਜੀਨੀਅਰ, ਸ਼ੀ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਨੰਦ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਰੁਲੀਆ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਗਰੰਥੀ’, ਸ਼੍ਰੀ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਬੁਰਜ, ਸ੍ਰੀ ਕੇਹਰ "Bengalee’, 20th June, 1918. fIbid, 26th July, 1918, #bid, 29th June, 1 ਸਿੰਘ ‘ਮਹਾਨਾ, ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਸ੍ਰੀ ਜਵੰਦ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਕਾਲਾ ਸਿੰਘ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ, ਸ੍ਰੀ ਚੂਹੜ ਸਿੰਘ, ਸ੍ਰੀ ਮਦਨ ਸਿੰਘ ‘ਗਾਗਾ’, ਸ੍ਰੀ ਹਰਦਿਤ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਰੋਡਾ ਸਿੰਘ, ਸ੍ਰੀ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਲਵਾਨ, ਸ਼੍ਰੀ ਖੁਸ਼ਾਲ ਸਿੰਘ, ਸ੍ਰੀ ਸਾਵਨ ਸਿੰਘ, ਸ੍ਰੀ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ, ਸ਼੍ਰੀ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭਸੀਨ, ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਢੰਡ। | ਸਟਰਾਈਕ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਛੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਡੰਡਾ ਬੜੀ ਅਤੇ ਕੈਦ ਤਿਹਾਈ ਦੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ* । ਸ਼੍ਰੀ ਰੂੜ ਸਿੰਘ ‘ਚੂਹੜ ਚੱਕ’ ਅਤੇ ਸ਼ੀ ਕਾਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਖੜੀ ਹੱਥ ਕੜੀ ਲਗਦੀ ਰਹੀ। ਸ਼ੀ ਪਿਰਥੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ ਨੇ ਸਟਰਾਈਕ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਭੰਗਆਂ ਤੋਂ ਚੁਕਵਾ ਕੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਨਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹੌਜ਼ ਉਤੇ ਲਿਜਾਕੇ ਠੰਡਾ ਪਾਣੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਅਤੇ ਪਿਛੋਂ ਬਗੈਰ ਕੰਬਲ ਦਿੱਤੇ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿਚ ਠੰਡੇ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਫਿਰ ਜੇਲਰ ਹੁਕਮ ਦੇਂਦਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੋਰਿਆ ਜਾਏ । ਇਕ ਆਦਮੀ ਅਗੋਂ ਬੇੜੀ ਖਿਚਦਾ ਅਤੇ ਦੋ ਆਦਮੀ ਬਾਹਵਾਂ ਤੋਂ ਫੜਕੇ ਕਈ ਦਿਨ ਦੇ ਭੁਖਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਤੋਰਦੇ । ਬੇੜੀਆਂ ਖਿੱਚਣ ਨਾਲ ਗਿਟਿਆਂ ਉੱਤੇ ਘਾਉ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਖੂਨ ਵਗਦਾ। | ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਵਿਚ ਪਿਛੋਂ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਗਦਰੀ ਕੈਦੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ । ਸ਼੍ਰੀ ਪਿਰਥੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ, ਸ਼ੀ ਜਵੰਦ ਸਿੰਘ “ਸੁਰਸਿੰਗ’ ਨੇ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ, ਮੌਲਵੀ ਮੁਸਤਫਾ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ, ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ ਨੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਫੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਬਰਮਾ ਕੇਸ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਰੱਖਾ ਨੇ ਤਾਂ ਇਸ ਸਟਰਾਈਕ ਅਤੇ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦਿਤੇ। | ਸ੍ਰੀ ਬਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ, “ਅੰਡੇਮਾਨ ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਜਨੇਊ ਉਤਾਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਸਨ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਾਹਮਣ ਨੇ ਜਨੇਊ ਉਤਾਰੇ ਜਾਣ ਬਦਲੇ ਉਜਰ ਤੱਕ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਤ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਹਮਣ, ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਰਖਾ, ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਿਤਨਾ ਚਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਜਨੇਊ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ। ਸ਼ੀ ਰਾਮ ਰੱਖਾ ਚੀਨ, ਜਪਾਨ ਅਤੇ ਸਿਆਮ ਆਦਿ ਫਿਰਦੇ ਫਿਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਵਿਚ ਕੱਟੜ ਪੁਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਪਦਾ । ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਇਕ ਅਸੂਲ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘੁੱਟ ਪੀਤੇ ਬਗੈਰ ਚਾਰ ਦਿਨ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਨੂੰ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਪੰਪ ਨਾਲ ਦੁਧ ਦਿਤਾ ਗਿਆ । ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਚ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਸਟਰਾਈਕ ਦੀ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਰਮਾ ਦੀ ਜੇਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਅਗੇ ਹੀ ਸੀਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਪਦਿਕ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਣਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਥੇ ਓਹ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ ।
- Bengalee', 26th July, 1918.
A Tale of my Exilo, Barindra Kuma Ghose, pp. 78, 79.
- Bengaloo', 28th July, 2018
૧૦૮ Dit by Digital Library
