________________
ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੋਵੇਂ ਜੱਦੀ ਪੁਜਾਰੀਵਾਦ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ ਜੋ ਰਾਜਿਆਂ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਬਲਕਿ ਜਿਨਾਂ ਦੀ ਸਪਿਰਟ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤੀ ਸਪਿਰਟ ਦੇ ਹਾਮੀ ਦਾ ਰਾਜ ਪਰਬੰਧ ਜਮਹੂਰੀ ਤਰੀਕੇ ਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਦੀਆਂ ਕਬਾਇਲੀ ਰੁਚੀਆਂ ਦੇ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਧੇਰੇ ਅਨਕੂਲ ਸਨ । ਹੋਰਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਵਾਂ ਇਹ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਬੀਲਾ ਵੱਸਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਕੰਦਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਗਿਣਤੀ, ਸਵਾਏ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਜੋ ਪਹਿਲੋਂ ਪੌਰਵ ਆਪਣੇ ਮਤੀਹ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫੱਲ ਰਹੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਗਈ ਜਾਂ ਸਨ। ਬਿਆਸ ਤੋਂ ਪਾਰ ਇਕ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਇਤਨਾ ਸਿਖ । ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਅਗੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਤਾਕਤਵਰ ਸੀ ਕਿ ਸਕੰਦਰ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਤੇਜ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤੀ ਸਪਿਰਟ ਕੇਵਲ ਕਿਸਾਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤਕ ਮਹਿਦੂਦ ਪਰਤਾਪ ਸੁਣ ਕੇ ਅਗੇ ਵਧਣੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਅਰਥਾਤ ਸੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਆਰਥਕ ਹਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਸਕੰਦਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਅਤੇ ਪਿਛੋਂ ਵੀ ਛੇ ਸੌ ਸਦੀ ਅਭਿਮਾਨ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਦਬਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੋਰ ਈਸਵੀ ਤਕਉ ਐਸੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਵਿੱਚ ਭਾਈਵਾਲ ਬਨਾਉਣ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਬਾਇਲੀ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਨਾ ਹੋਇਆ । ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿਖ ਧਰਮ ਨੇ ਬੜੀਆਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਢੇਰ ਚਿਰ ਤਕ ਕਾਇਮ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਵਿਚ ਜੇ ਕੋਈ ਭਾਈਚਾਰਕ ਇਨਕਲਾਬ ਰੱਖੀਆਂ । ਮੋਰੀਆ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਸੀ, ਦਾ ਆਦਰਸ਼ਕ ਹੁਲਾਰਾ ਲਿਆਂਦਾ ਵੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਨੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਤਾਕਤਵਰ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜਾਂ ਅਸਰ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗੀ। ਮੋਰੀਆ ਰਾਜ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਘਾ ਸਾਬਤ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਜਦ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤਕ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਇਕ ਬਣਤਰ ਉਚ-ਖਿਆਲੀ (Idealism) ਦੇ ਨਾਲ ਢੁਕਵੀਂ ਨਾ ਲੜੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ। ਵਿਚ ਵਿਚਾਲੇ ਕਦੇ ਯੂਨਾਨੀ, ਕਦੇ ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਨਿਰੀ ਉਚ-ਖਿਆਲੀ, ਕੁਝ ਵਿਯੰਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਛਡਕੇ, ਕਦੇ ਸਿਥੀਅਨਾਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ ਜੁਲਦੀਆਂ ਆਮ ਜਨਤਾ ਵਾਸਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਪਿਛੋਂ ਹਵਾਈ ਗਲ ਬਣ ਕੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਹੋਣ ਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਜੱਟ ਕਿਸਾਨ ਟਾਵੇਂ ਟਾਵੇਂ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦੇ ਇਕ ਹੀ ਰਹੇ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਰਥਕ ਵਿਤਕਰੇ ਮੁੜ ਭਾਈ ਵਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ । ਕਿਉਂਕਿ ਚਾਰਕ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋਬਾਈਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਇਤਹਾਸ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਹੋਈਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦਬੀਆਂ ਹੀ ਰਹੀਆਂ। ਅਰਥਾਤ ਅਖੀਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਐਨ ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਕਿ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸਪਿਰਟ ਨਾਲੋਂ ਜੱਟ ਅਜਿਹੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ, ਜਦ ਕਿਸੇ ਵਡੇ ਰਾਜ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਆਰਥਕ ਲਾਭ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਅਭਿਮਾਨ ਵਧੇਰੇ ਘਟ ਜਾਂਦਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤੀ ਸਪਿਰਟ ਭਾਰੁ ਸਾਬਤ ਹੋਏ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿਖ ਫਿਰ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਓਹ ਆਪਣਾ ਕਬਾਇਲੀ ਪੰਚਾਇਤੀ ਧਰਮ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੋ ਅਮਲੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਫਾਇਦੇ ਪਰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲੈਂਦੇ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਨੇ ਨੋਟਿਸ ਨਹੀਂ ਹੋਏ । ਇਕ ਤਾਂ ਜੱਦੀ ਪੁਜਾਰੀ ਵਾਦ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਧਣੋਂ ਲਿਆ । ਸੰਨ ੩੨੦ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਗੁਪਤਾ ਸਲਤਨਤ ਕਾਇਮ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਇਵੇਂ ਹੋਇਆ ਖਿਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ*। ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁ ਆਬਾਦੀ ਸਮੁੰਦਰ ਗੁਪਤ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਪੱਛਮੀਂ ਹੱਦ ਜਮਨਾ ਤਕ ਸੀ. ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਘੱਟ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਦੁਜੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਹੈ*। ਦੂਸਰੇ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਮਹੌਲ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮਾਮੂਲੀ ਸਮੇਂ ਲਈ । ਹਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਹੱਦ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਮ ਕਰਕੇ, ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਵੀ ਬਿਆਸ ਜਾਂ ਸਤਲੁਜ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ (ਦਬਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਪੁਤਾਂ ਦੇ ਦੌਰ (੬੦੦ ਤੋਂ ੧੦00 ਈਸਵੀ) ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ‘ਵਪਾਰਕ ਜਾਤੀਆਂ ਨੇ ਪੁਜਾਰੀ ਵਾਦ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਅਤੇ ਵਿਚ ਵੀ) ਬਾਕੀ ਦੇ ਹਿੰਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਾਤ ਪਾਤ ਦੀ ਵੰਡ ਇਥੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਰਿਹਾਉ । ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਛੂਤ ਛਾਤ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਸਰ ਵਿਚ ਕਬਾਇਲੀ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਪੇਂਡੂ ਬਣਤਰ ਦਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ। ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਕੰਮ ਅਜ਼ ਕਮ ਪੇਂਡੂ ਪਧਰ ਉਤੇ, ਪੰਚਾਇਤੀ ਸਪਿਰਟ ਸੁਰਜੀਤ ਇਤਹਾਸਕ 'Jayaswal, pp, 58-62; Baden-Powell, ਆਰੀਆ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਰਜ p. 98. ਵਾੜਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਰਾਜ ਪਰਬੰਧ ਉਥੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, Cambridge History, i, p. 371. [Jayeswal, p. 62. ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਥੇ ਜ਼ੋਰ ਪਿਆ, ਜਿਥੇ ਕਬਾਇਲੀ ਨਮੂਨੇ ਦੇ Sarkas, p. 21. ਪਿੰਡ ਘਟ ਹਨ। ਪਾਨਿਨੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਵੀਂ Jayeswal, p. 120. ਪੂਰਥ ਈਸਵੀ. (B. c) ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਜ ਸੀ । ਜਦ ਸਕੰਦਰ ਨੇ ਸੰਬ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਐਸੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ •Douie, P. 164; Cambridge, i, p. 528. "Census Report, para 512. Moreland and Chatterjee, p. 87. +Baden-Powell, p. 102.
- Ibid, p. 106. Baden-Powel!, pp. 266-268.
੧੦. ŠTrevaskis, p. 91. Yayaswal, pp. 30. 34 and 35. Digitized by Panjab Digital Library www.Panjabdigilib.org
