|
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੌਲਵੀ ਬਰਕਤੁਲਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਵਧੀਆ ਲੈਕਚਰਾਰ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਗੁਣ ਦਾ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਮਕਾਉਣ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਪਰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਮੁਚੀ ਅਗਵਾਈ ਜਿਸ ਦਰਜੇ ਤਕ ਪੁਜੀ, ਉਸ ਮੁਤਾਬਕ ‘ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਗਨ, ਨੇਕਨੀਅਤੀ, ਸਿਆਣਪ, ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯੋਗ ਤਵਾਜ਼ਨ ਸੀ। ਜਿਤਨਾ ਚਿਰ ਪੰਡਤ ਰਾਮ ਚੰਦ ਪਸ਼ਾਵਰੀਏ ਦਾ ਦੌਰ (ਜਿਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਅਗਲੇ ਕਿਸੇ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਆਵੇਗਾ) ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਪਿਛੋਂ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਝ ‘ਭਾਈ’ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਤੇ ਪਿਆ[1]। ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ ਨੇ ਇਸੇ ਥਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਉਸਤਤੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਫੋਟੋ ਖਿਚਣਾ ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ,.......ਉਨਾਂ) ਵਰਗੇ ਸਚੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਵਿਰਲੇ ਹਨ"। ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਭਕਨਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਦੀ ਵੀ ‘ਭਾਈ' ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਰਾਏ ਸ਼੍ਰੀ ‘ਭਕਨਾ' ਦੀ ਰਾਏ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਅਤੇ ਤਦੱਬਰ ਦਾ ਇਕ ਨਮੂਨਾ ਉਹ ਢੰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਕਿਰਤੀ ਰਸਾਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ (ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਕਿਰਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੁਢ ਬੰਨ੍ਹਿਆ। ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਘਾ ਪਰ ਦਾ ਗਦਰ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੁਕਵਾਂ ਹੱਥ ਸੀ, ਅਤੇ ਮਾਂਡਲੇ ਸਾਜਸ਼ ਕੇਸ ਵਿਚ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਰਮਾ ਵਿਚ ਗਦਰ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿਰਕੱਢ ਮੋਢੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਉਹ ਇਕ ਸਨ[2]। ਪੰਡਤ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨਦੀ ਸਨ। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਉਹ ਆਰਾਮ ਤਲਬੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਸਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਲਾ: ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਔਰੇਗਨ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦੌਰੇ ਉਤੇ ਸਦੱਣ ਅਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਘਾ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਕਾਇਮ ਹੋ ਜਾਣ ਉਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ ਪਲਟਾ ਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਤਲਬੀ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਤਿਆਗ ਕੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਉਤਨਾ ਚਿਰ ਜੁਟੇ ਰਹੇ ਜਿਤਨਾ ਚਿਰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਉਤੇ ਲਟਕ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਹੀਂ ਪਾ ਗਏ। ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਛਿੜਦੇ ਸਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ, |
ਜੋ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਜਲਾਵਤਨ ਹੋਣ ਪਿਛੋਂ ਜਾਪਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ, ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਗਏ, ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, ਜੋ ਦੇਸ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮੁਹਿੰਮ ਉਤੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਚੁਕੇ ਸਨ, ਦੀ ਥਾਂ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣ ਗਏ। ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਥਨੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਰਾਂ ਨੇ ਕਿਸਤਰ੍ਹਾ ਕੈਨੇਡਾ ਦਿਆਂ ਹਿੰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਜੋਸ਼ ਭਰਿਆ। ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਕੇ ਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਹਿੰਦੀਆਂ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਭਾਰਨ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ, ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਅਫਰਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਖਤਰਨਾਕ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਮਵਤਨਾਂ ਵਿਚ ਹਰਦਿਆਲ ਨਾਲੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਘਟ ਅਸਰ ਰਸੂਖ ਰਖਦੇ ਸਨ।[3] ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਪਾਨ ਤੋਂ ਮੌਲਵੀ ਬਰਕਤੁਲਾ ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਗਏ। ਮੌਲਵੀ ਬਰਕਤੁਲਾ ਭੂਪਾਲ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਨ, ਅਤੇ ਸੰਨ ੧੯੦੯ ਵਿਚ ਟੋਕੀਓ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ (ਜਾਪਾਨ) ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਲਗ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਇਕ ਅਖਬਾਰ ਵੀ ਕਢਦੇ ਰਹੇ। ਸੰਨ ੧੯੧੧ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੁਰਕੀ ਮਿਸਰ ਆਦਿ ਦੇਸਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਪੈਰਸ ਵਿਚ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਵਰਮਾ ਨਾਲ ਵੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤੂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਦੌਰੇ ਪਿਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਖਬਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁਧ ਇਤਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜਾਪਾਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ੧੯੧੨ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ੧੮੧੪ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀਓਂ ਵੀ ਜਵਾਬ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ[4]ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਏ ਗਏ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦੇਣ, ਖਾਸ ਕਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ, ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਯੋਗ ਉੱਦਮ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਪਿਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੀਊਟੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਈ ਗਈ। ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਉਕਤ ਉਘੇ ਉਹਦੇਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭੱਜਣ ਨੱਠਣ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ, ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੱਸਾ ਸ਼੍ਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਸਰਾਭਾ’ ਦਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਮੁਕਦਮੇ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿਚ, ‘ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ, ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਅੰਦਰ, ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਉਤੇ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਐਸਾ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਸ ਮੁਲਜ਼ਮ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ? ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਸਾਲਾ ਹੈ[5]। ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ‘ਕਾਹਰੀ ਸਾਹਰੀ’ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ‘ਭਾਈ' ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਆਪ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜੇ ਲਿਖੇ (ਸ਼ਾਇਦ ਐਮ. ਏ.) ਅਤੇ ਸਿਆਣੇ ਸਜਣ ਸਨ[6], ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਤਵਾਜ਼ਨ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਤਹਿਰੀਕ ਵਿਚ ਉੱਘਾ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਬਦਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਨ ੧੯੧੦-੧੧ ਵਿਚ ਓਥੋਂ ਜਲਾਵਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ |
੬੪
