ਜਸਕ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਖਲ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੱਲ ਉੱਤੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੇ ਕੁਝ ਅਟ ਸੀ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ, ਤੇ ਜਿਸ ਗਲ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਰਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਣ, ਬਸ ਫਿਰ ਉਹਨੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕੀ ਦੇਰ ਹੈ ? ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਿਰਦ ਪਕੀ ਹਦ ਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਓਸ ਹਦ ਬੰਦੀ ਵਿਚ ਧਰਮ, ਵਕਤਿਤ, ਅਭਿਆਸ, ਪੋਤਿਕ, ਮਾਨਸਕ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਸੰਪਤੀ, ਵਿਦਿਆਂ ਅਧਯਨ ਆਦਿ ਨੇ ਦਖਲ ਹੈ । ਓਸ ਹਦ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਐਸਾ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਰਕਲ ਜਾਂ ਹਲਕੇ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂ ਚਲੇ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਲਾਲਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਜੀ ‘ਤਿਕ` ਹੰਸ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ‘ਚੰਦਨ-ਵੜੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਮਾਨ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਤਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਰੰਗਾ ਰੰਗੀ ਤੇ ਝਲ ਅਤੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਭਯ ਸੰਚਾਰ, ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਪੀ ਕੇ ਤੁਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਸਰਦਾਰ ਐਸ. ਐਸ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਜਦ ਥਰੇ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਦੇ ਸਦਕੇ ਨੀਤੀ ਦਾ ਡੰਕਾ ਗਲੀ, ਬਜ਼ਾਰ, ਘਰ, ਦੁਆਰ ਵਿਚ ਬਜਾ , ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਦਤ ਸਥਰ’ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਖਜ਼ਾਨਿਓਂ ਹੀ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਪਰ ਸਰਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਇਹਨਾਂ ਚਵਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਹੈ । ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿ ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਭਯਤਾ ਦੇ । ਨਾ ਹੀ en: ਆਦਰਸ਼ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਤੇ ਚੋਣ ਚਾਣ ਦਾ ਹੈ । ਉਹ : ਬਲਾ, ਜਮਾਲ ਤੇ ਬੂਟੇ ਦੀ ਸੋਣੀ ਵਿਚੋਂ ਹਨ, ਜਿਨ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਣ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਮ ਦੇ ਇਕ ਲਗਨ ਨੂੰ ਜਾਨ ਦਾ ਅਚਾਰ ਬਣਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ । ਹਸ - · ਨਿੰਵਦੇ, ਆਕੜਦੇ, ਤਰੀਫਦੇ, ਨਿੰਦਦੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । | ਹਾਂ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜਾਂ ਕਵੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋ
੧੧.