ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕਿੰਨਾਂ ਕੰਮ ਆਇਐ।"
ਉਹ ਜਿਸ ਦਰਾਜ਼ਾਂ ਵਾਲੀ ਮਾਰੀ ਉਤੇ ਬੈਠੀ ਸੀ, ਉਸੇ ਉਤੇ ਆਪਣਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਹੱਥ ਟਿਕਾਈ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਧੁਨ ਵਜਾਈ।
"ਕੀ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਕ ਸਬਕ ਦਾ?"
"ਇਕ ਰੂਬਲ ਵੀ, ਪੰਜਾਹ ਕੋਪੇਕ ਵੀ, ਤੀਹ ਕੋਪੇਕ ਵੀ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹਨ ਉਹ ਮੇਰੇ 'ਤੇ।"
"ਉਹ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ?" ਅੱਖਾਂ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਸਾਤਸਕੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਪਰਾਸਕੋਵੀਆ ਮਿਖਾਇਲੋਵਨਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੇ ਉਸਨੇ ਸੁਆਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵਲ ਵੇਖਿਆ।
"ਹਾਂ, ਸਿੱਖ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੀ ਲੜਕੀ ਹੈ, ਕਸਾਈ ਦੀ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੀ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਲੀ। ਮਗਰ ਮੈਂ ਢੰਗ ਦੀ ਔਰਤ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਦਵਾ ਦਿੰਦੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਾਸੇ ਜੋਗੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੈ।"
"ਹਾਂ, ਹਾਂ," ਕਸਾਤਸਕੀ ਨੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ। "ਪਾਸ਼ੇਨਕਾ, ਇਹ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਗਿਰਜੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ਨਾ?"
"ਓਹ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਾ ਪੁੱਛੋ। ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ, ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ। ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਕਦੀ ਕਦੀ ਵਰਤ ਰਖਦੀ ਹਾਂ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹਾਂ, ਵਰਨਾ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬੱਧੀ ਉਧਰ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ।"
"ਖੁਦ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ?"
"ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ..." ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। "ਫਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਲੜਕੀ ਤੇ ਦੋਹਤੇ-ਦੋਹਤੀਆਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਗਿਰਜੇ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਵੇਂ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਵੈਸੇ ਆਲਸ ਵੀ ਰਹਿੰਦੈ।"
"ਘਰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈਂ?"
"ਕਰਦੀ ਹਾਂ, ਪਰ ਐਵੇਂ ਹੀ ਮਸ਼ੀਨੀ ਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ। ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਪਰ ਸੱਚੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੱਸ, ਆਪਣੀਆਂ ਮੂਰਖਤਾਈਆਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਹੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ..."
"ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਐਸਾ ਤਾਂ ਹੈ, ਐਸਾ ਤਾਂ ਹੈ," ਕਸਾਤਸਕੀ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੀ
57
