________________
ਗਿਆ। ਵਾਇਲੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਛਾਪੇਖਾਨਾ ਮਿਸ਼ਨ ਪ੍ਰੈਸ਼ ਹਾਲੇ ਪਥਰ ਦੇ ਛਾਪੇ ਵਿਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੰਜੀਲਾਂ ਛਾਪਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਥੋੜਾ ਚਿਰ ਬਾਦ ਗੁਰਮੁਖੀ ਟਾਇਪ ਵਲਾਇਤੋਂ ਬਣ ਕੇ ਆ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਦੇਖਾ ਦੇਖੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ (43 ਭੀ ਟਾਈਪ ਬਣ ਗਏ। ਦੂਜਾ ਅੱਡਾ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿਚ ਪਾਦਰੀ ਈ. ਗਿਲਫਰਡ (E Golford) ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਹੋਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਈਸਾਈ ਲਿਟਰੇਚਰ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਛਪਵਾਇਆ।
ਪੰਜਾਬੀ-ਵਿਦਯਾ ਦਾ ਵਸੀਲਾ
ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਵਿਦਯਾ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਨ ਦਾ ਮਾਣ ਸਿਰਫ਼ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਆਲਮਗੀਰ ਦੇ ਅਹਿਦ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉਰਦੂ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਅਰ ਬਚਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਵਖ ਵਖ ਰਸਾਲੇ ਲਿਖਵਾਏ ਗਏ। ਦੁਹਰਮਲ ਰਾਇ ਸੁਨਾਮੀ ਨੇ ੧੧੦੫ ਹਿਜਰੀ ਵਿਚ ਏਜ਼ਦਬਾਰੀ, ਉਮੇਦ ਨੇ ੧੧੦੬ ਵਿਚ ਅੱਲਾਬਾਰੀ, ਖੁਦਾ ਬਖਸ਼ (੧੧੦੬) ਨੇ ਨਸ਼ਾਬ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਰ ਗਣੇਸ਼ ਦਾਸ ਨੇ ੧੨੨੦ ਵਿਚ ਸਨਅਤ ਬਾਰੀ ਰਸਾਲ ਲਿਖੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿਵਾਇ ਰਾਜ਼ਕ ਬਾਰੀ, ਵਾਹਦ ਬਾਰੀ, ਹਮਦ ਬਾਰੀ ਆਦਿਕ ਹਨ, ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਯਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਭੀ ਆਪਣੇ ਕਿੱਸੇ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਇਹੋ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਕੂਮਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਫਾਰਸੀ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਲਿਟਰੇਟਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਫਾਰਸੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਭੀ ਸਮਝਾਏ ਜਾਣ, ਜੈਸਾ ਕਿ -
ਬਿਆ ਬਿਰਾਦਰ-ਆਓ ਰੇ ਭਾਈ
ਬਿਨਸ਼ੀ ਮਾਦਰ-ਬੈਠ ਰੀ ਮਾਈ
ਤਾਕਿ ਓਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀਆਂ ਵਡੀਆਂ ਵਡੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਭੀ ਸਿਖ ਜਾਂਣ। ਇਹ ਤ੍ਰੀਕਾ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਦਤ ਤਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਖਣ ਢੰਗ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਬਣੀ ਰਹੀ। ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਦ੍ਯਾਰਥੀ ਸਾਂਝੇ ਮਦਰਸਿਆਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਉੱਚੀ ਵਿਦ੍ਯਾ ਅਤੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਫਾਰਸੀ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ।
ਲਿਖਣ-ਢੰਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਝਗੜਾ
ਇਹ ਸਵਾਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਹਿਦ ਵਿਚ ਉਠਿਆ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੰਮ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਗੁਰਮੁਖੀ
-੭-
