ਤੀਰਥ
ਬੱਸ ਵਿਚੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਗਿਆ। ਬੱਸ-ਅੱਡੇ ਦੀ ਕੁਰਬਲ-ਕੁਰਬਲ, ਕੀਹਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਤੀਰਥ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਇੱਕ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰ ਚਿਹਰਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਕੌਣ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਸਭ ਅਜਨਬੀ ਚਿਹਰੇ ਸਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੂੰਜੇ ਚਲੇ ਜਾਓ, ਕਿਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਰਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਪੰਜਾਬ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਨਾੜ-ਨਾੜ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ-ਐਨੇ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ। ਉਂਜ ਟੇਢੀਆਂ-ਵਿੰਗੀਆਂ ਰੱਸੇ ਵਾਂਗ ਮਰੋੜੀ ਦੇ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਪਗੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕਈ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਪਗੜੀ ਦੀ ਤਾਂ ਪਹਿਚਾਣ ਹੀ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਹੋਵੇ, ਸਿੱਖ ਹੋਵੇ ਤੇ ਚਾਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਗੜੀ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਪ੍ਰਦੇਸ ਦੇ ਉਸ ਬੱਸ-ਅੱਡੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹੀ ਇਕੱਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਂ। ਉਂਜ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰ ਕੇ ਵੀ ਤੀਰਥ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ ਮਿੰਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਨਹੀਂ। ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਂਜ ਤਾਂਗੇ ਤੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵੀ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਥਿਰੀ-ਵ੍ਹੀਲਰ ਵੀ ਹੋਣਗੇ। ਬੱਸ-ਅੱਡੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਆਇਆ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਬਸਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੀਰਥ ਨੂੰ ਸੜਕ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਪੈਦਲ ਹੀ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੋਢੇ ਏਅਰ-ਬੈਗ ਲਟਕਾਇਆ ਹੋਇਆ, ਬਸ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਮੂੰਹ ਦੀਆਂ ਵਿਸਲਾਂ ਵਜਾਉਂਦਾ...।
'ਮਾਸਟਰ ਜੀ....' ਕਿਧਰੋਂ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ।
ਮੈਂ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਬੋਲ ਹੋਵੇ। ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਏਧਰ ਓਧਰ ਅੱਖਾਂ ਪਾੜ ਪਾੜ ਝਾਕਣ ਲੱਗਿਆ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ। ਲੱਗਿਆ, ਐਵੇਂ ਕੰਨ ਬੋਲੇ ਹੋਣਗੇ। 'ਮਾਸਟਰ ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਏਥੇ ਕਿੱਥੇ ਹੈ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਤਾਹੀਏਂ ਇੱਕ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਆ ਕੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫ਼ੜ ਲਈ। ਬੋਲੀ-'ਆਪ ਕੋ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ।'
ਮੈਂ ਪਿਛਾਂਹ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ, ਬਸਤੀ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਰ ਮੂਹਰੇ ਖੜ੍ਹੀ ਔਰਤ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ। ਉਹਨੇ ਸਾੜ੍ਹੀ ਪਹਿਣ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਚਕਰਾ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ-'ਇਹ ਕੌਣ ਹੋਈ?'
124
ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
