ਉਹ ਸੁੰਨ ਬਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ।
ਦੋ-ਦੋ ਸਿਪਾਹੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਮੱਲੋ-ਮੱਲੀ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਲੈ ਗਏ। ਡਾਕਟਰੀ-ਅਮਲੇ ਨੇ ਫਟਾ-ਫਟ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਨਸਬੰਦੀ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਪਨੇ ਵਾਂਗ, ਇਹ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਜਾਦੂ ਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਸਭ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਰ ਗਏ। ਮੈਂਗਲ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ- 'ਮੈਂ ਤਾਂ ਜੀ ਅਜੇ ਛੜਾ ਈ ਆਂ।'
'ਓਏ, ਛੜਾ ਕੌਣ ਐ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ, ਭਲਿਆਮਾਣਸਾ?' ਡਾਕਟਰ ਹੱਸਿਆ। ਤੇ ਫੇਰ ਪੁੱਛਿਆ- 'ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਐ?'
'ਉਮਰ ਤਾਂ ਜੀ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਈ ਹੋਊ।' ਮੈਂਗਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
'ਬਸ ਫੇਰ! ਹੁਣ ਕਿਹੜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵੌਣੈ ਤੂੰ? ਤੇ ਫੇਰ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਗਰ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ- 'ਮੈਂਗਲ ਸਿਆਂ, ਦੀਹਦਾ ਤਾਂ ਨ੍ਹੀਂ ਪੰਜਾਹਾਂ ਦਾ। ਚਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨ੍ਹੀਂ ਲੱਗਦਾ।' ਮੈਂਗਲ ਹੱਸਿਆ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਸੁੰਨ-ਮਿੱਟੀ ਬਣਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਪੂਣੀ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਿੰਦੇ-ਝੱਟ ਉਹਨੂੰ ਨੱਕ ਦੀ ਕੁੰਬਲੀ ਨਾਲ ਛੁਹਾਉਂਦਾ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਪਾੜ-ਪਾੜ ਏਧਰ ਓਧਰ ਝਾਕਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਨਿਹਾਲ ਰੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਉੱਚੀ ਦੇ ਕੇ ਚੀਕ ਮਾਰੇ ਤੇ ਦੱਸੇ....ਪਰ ਉਥੇ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਕੌਣ ਸੀ? ਸਭ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ ਜ਼ਾਲਮ ਨਜ਼ਰ ਆਏ। ਉਹਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਹਦੇ ਅੰਬ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਥੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ।
ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਦੋ ਕੇਸਾਂ ਦਾ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਲੈ ਕੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਹੱਸਦਾ ਖੇਡਦਾ ਮੈਂਗਲ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ- 'ਮੈਂਗਲ ਸਿਆਂ, ਜਾਓ ਹੁਣ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ, ਬੱਸ ਮਿਲ ਜੂ 'ਗੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਖੁਆਰ ਹੁੰਦੇ ਫਿਰੋਗੇ। ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਮਾਮਲੈ।'
'ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਨਿਹਾਲ ਵੱਲ ਹੱਥ ਕੱਢਿਆ ਤਾਂ ਨਿਹਾਲ ਨੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਦਾ ਹੱਥ ਝੰਜਕ ਦਿੱਤਾ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਕੱਚਾ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਉਹਦੀ ਪਿੱਠ ਵਿੱਚ ਨਿਹਾਲ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਵੱਢ-ਖਾਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।
ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਧੂੜ ਭਰੀ ਹਵਾ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਰਨਾਲੇ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇਕੋ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਫਟੀਆਂ-ਫਟੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਵਾਰੀਆਂ ਵੱਲ ਝਾਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੱਸ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂਗਲ ਅੱਖਾਂ ਪੂੰਝ ਕੇ ਨਿਹਾਲ ਵੱਲ ਝੁਕਿਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ, 'ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਕੁਛ ਨ੍ਹੀਂ ਨਿਹਾਲ, ਤੇਰਾ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਹੋਇਆ।'♦
