"ਤੂੰ ਹੋਰ ਕਿਉਂ ਨ੍ਹੀਂ ਕਰਦਾ?"
"ਹੋਰ ਕੀ?"
"ਕੱਠ ਕਰ ਲੈ ਉਹਦੇ 'ਤੇ। ਦੋ ਵਾਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ 'ਗੀ। ਐਂ ਤਾਂ ਮੂੰਹ ਪੈ ਗਿਆ ਸਰੀਕ ਨੂੰ। ਆਹ ਤੂੰ ਡਾਂਗ ਫੜ ਕੇ ਬੈਠਣ ਆਲੀ ਗੱਲ ਛੱਡ। ਐਂ ਤੂੰ ਕੀਹਦਾ ਕੀਹਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕੇਂਗਾ? ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਉਹ ਨ੍ਹੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਆਊ। ਕੀਹਦੇ ਕੀਹਦੇ ਨਾਲ ਵੈਰ ਵਿਹਾਜਦਾ ਫਿਰੇਂਗਾ?"
"ਕੱਠਾਂ ਆਲੇ ਕੀਕਰਨਗੇ, ਆਵ ਦੀਆਂ ਰੜਕਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਣਗੇ। ਪਰਨਾਲਾ ਉੱਥੇ ਤਾ ਉੱਥੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕੋਈ ਨਿਉਂ ਨਸਾਫ਼ ਨ੍ਹੀ ਹੁੰਦਾ।" ਤੇ ਫੇਰ ਬੁੱਧ ਰਾਮ ਨੇ ਲੱਛਮੀ ਨੂੰ ਚਮਿਆਰਾਂ-ਵਿਹੜੇ ਜਾਣ ਲਈ ਆਖਿਆ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀਰੀ ਛੇਤੀ ਘਰੋਂ ਆ ਜਾਵੇ।
ਬੁੱਧ ਰਾਮ ਕੋਲ ਦਸ ਕਿੱਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ। ਉਹ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਮੁੰਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸੀ ਤੇ ਸਕੂਲ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂਦਾ। ਇੱਕ ਸੀਰੀ ਰਲਾ ਕੇ ਬੁੱਧ ਰਾਮ ਵਾਹੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ। ਪੰਜ ਸੱਤ ਕਿੱਲੇ ਹਿੱਸੇ ਠੇਕੇ 'ਤੇ ਦੇ ਰੱਖਦਾ। ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵਾਹਵਾ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦਾ।
ਇਹ ਜੱਟ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਅਗਵਾੜ ਸੀ। ਤੀਹ ਚਾਲੀ ਘਰ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਘਰ ਉਹਦੇ ਜਜਮਾਨ ਸਨ। ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਤੇ ਮਰਨੇ ਪਰਨੇ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰੋਹਤਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਪੁੰਨ ਦਾ ਚੰਗਾ ਸੀਧਾ ਪੱਤਾ ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਕੱਪੜਾ ਲੱਤਾ ਤੇ ਰੁਪਏ ਵੀ ਮਿਲਦੇ। ਸ਼ਾਦੀ ਗ਼ਮੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਜਮਾਨਾਂ ਦੇ ਘਰੋਂ ਤਿੱਥ ਤਿਹਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਆਉਂਦਾ।
ਬੁੱਧ ਰਾਮ ਦਾ ਚਾਹੇ ਆਪਣੇ ਜਜਮਾਨਾਂ ਜਿਹਾ ਹੀ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ, ਉਹ ਇੱਕ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੀ, ਦਸਾਂ ਨਹੁੰਆਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਖਾਣ ਵਾਲਾ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਉਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਜਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਘੁਮੰਡ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਐਨੇ ਜਜਮਾਨ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜਜਮਾਨ ਹੀ ਉਹ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸਨ। ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਤਾਂ ਗੜੇਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਸੋਕਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕੀੜਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਜਮਾਨ ਪੱਕੀ ਫ਼ਸਲ ਸਨ। ਇਹ ਪੁਖਤਾ ਜਾਇਦਾਦ, ਬਾਰਾਂ ਮਹੀਨੇ ਤੀਹ ਦਿਨ ਆਮਦਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ।
ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ ਬੁੱਧ ਰਾਮ ਜਾਂ ਉਹ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਲੱਛਮੀ ਦਾ ਅਗਵਾੜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਘਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬਟਿੱਟ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਘਰ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਤੱਥ ਤਿਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਉਂਦਾ ਖਾਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਹੀ ਨਾ। ਬੁੱਧ ਰਾਮ ਦੀ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੱਤਕ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਅਗਲਾ ਆਖਦਾ-'ਪੰਡਤਾ, ਇਹ ਜਜਮਾਨੀ ਪ੍ਰੋਹਤੀ ਤੇਰੇ ਗੁੱਸੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਨ੍ਹੀ ਟੁੱਟਦੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਦੇ ਸੌਦੇ ਨੇ, ਭਲਿਆ ਮਾਣਸਾ। ਲਿਆ ਥਾਲੀ ਤੇ ਆ ਜਾ। ਨਿਉਂਦਾ ਖੁਆ ਕੇ ਤੇ ਏਸ ਵਾਰੀ ਦੋ ਵਾਰੀ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾ ਦੂੰ ਤੇਰੇ, ਹੋਰ ਦੱਸ ਕੀ ਕੀ ਚਾਹੁਨਾ ਐਂ ਤੂੰ?"
ਬੁੱਧ ਰਾਮ ਦਾ ਸਾਰਾ ਅਕੜੇਵਾਂ ਉਤਰ ਜਾਂਦਾ।
116
ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
