ਸੁੱਟਣ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਉਹ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਅਥਾਹ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਈ ਉਹ ਕਿਤੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਮਾਰ ਕੇ ਨਾ ਮਰ ਜਾਵੇ।
ਪੰਜਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਹਰਨੇਕ ਨੂੰ ਉਹ ਚੋਰੀਓਂ ਖਵਾਉਂਦੀ। ਉਹ ਮਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੀ ਵੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ।
ਨਿਤ ਦਾ ਕਲੇਸ਼ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਘੀਚਰ ਤੇ ਦੁੱਲਾ ਵੀ ਗਏ।ਫਿਰਨੀ ਵਾਲੀ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਦੋ ਕੋਠੜੇ ਛੱਤ ਲਏ। ਉੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣਾ ਜੂਨ-ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਚਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਬੁੜ੍ਹੀ ਦੀ ਮੌਤ ਭਾਲਦੇ। ਉਹ ਨਾ ਮਰਦੀ, ਨਾ ਮੁੰਜਾ ਛੱਡਦੀ।
'ਤੈਨੂੰ ਨ੍ਹੀਂ ਵਿਆਉਂਦੀ ਵੇ ਮੈਂ। ਕੀ ਕਰਨੈ ਬਹੂ ਦਾ ਤੂੰ? ਬਗਾਨੀ ਧੀ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਕਦੰਤ ਨ੍ਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਉਹ ਹਰਨੇਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣਾਉਂਦੀ।
ਹਰਨੇਕ ਬੋਲਦਾ ਨਾ। ਪਰ ਆਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, 'ਬਹੂ ਤੇਰੇ ਖ਼ਤਰ ਲਿਆਉਣੀ ਐ?'
ਰਾਮ ਕਰ ਰੋਟੀ-ਟੁੱਕ ਤਾਂ ਸਭ ਆਪ ਕਰਦੀ। ਮੱਝਾਂ ਦੀ ਧਾਰ ਕੱਢਦੀ। ਗੋਹਾ-ਕੂੜਾ ਹਰਨੇਕ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਹੁਣ ਜ਼ਮੀਨ ਉਹ ਹਿੱਸੇ 'ਤੇ ਦਿੰਦੀ। ਮਾਂ-ਪੁੱਤ ਆਪ ਬੱਸ ਤਿੰਨੇ ਮੱਝਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ। ਇੱਕ ਮੱਝ ਦਾ ਦੁੱਧ ਪੀ-ਵਰਤ ਲੈਂਦੇ, ਦੋ ਦਾ ਵੇਚ ਦਿੰਦੇ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਸਿਆਲ ਦੀ ਰੁੱਤ ਸੀ। ਉਹ ਘਰ ਦੇ ਬਾਰ ਮੂਹਰੇ ਕੱਚੀ ਚੌਂਕੜੀ ’ਤੇ ਬੈਠੀ ਧੁੱਪ ਸੇਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਵਕਤ। ਦੂਰੋਂ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਆਉਂਦਾ ਦਿੱਸਿਆ। ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਬੇਰੀ ਦੀ ਸੋਟੀ, ਸਿਰ 'ਤੇ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗਠੜੀ ਤੇ ਮਗਰ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ। ਠੁਮਕ-ਠੁਮਕ ਤੁਰਦੀ। ਬੁੜ੍ਹਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਵੱਲ ਝਾਕਦਾ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੀਹੀ ਵਿੱਚ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹੱਥ ਦਾ ਛੱਪਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਨੇ ਇੱਕ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਕੁੜੇ ਕੌਣ ਹੋਇਆ ਇਹੇ? ਕੀਹਦੇ ਵੜੂ ਜਾ ਕੇ? ਦੇਖਦਾ ਜ੍ਹਾ ਗਿਐ।'
ਤੇ ਫੇਰ ਦਿਨ ਢਲੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਉੱਥੇ ਦੀ ਉੱਥੇ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਕੇ ਖੜ੍ਹ ਗਿਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, 'ਰਾਮੋਂ ਐ?'
ਟੇਢੀ ਜਿਹੀ ਹੋ ਕੇ ਮੰਜੀ ’ਤੇ ਪਈ ਉਹ ਝੱਟ ਬੈਠੀ ਹੋ ਗਈ। ਅੱਖਾਂ ਉਘੇੜੀਆਂ। ਉਹ ਉਹਦੀ ਸਿਆਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸਿਆ, 'ਮੈਂ ਗੁਰਚਰਨ ਸੂ ਆਂ। ਪਿੰਡਾਂ, ਥੰਮਣ ਸਿਉਂ ਦਾ ਭਾਣਜਾ।'
'ਤੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿਆਂ ਏਥੇ ਕਿਮੇਂ?' ਰਾਮ ਕੁਰ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਫੜਕੇ ਝੰਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿਛਾਂਹ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਫੇਰ ਜਿਵੇਂ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਬਣ ਬੈਠੀ ਹੋਵੇ। ਆਪਣੇ 'ਤੇ ਲਈ ਗਰਮ ਚਾਦਰ ਸੰਭਾਲਦੀ ਉਹ ਉੱਠੀ ਤੇ ਉਹ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਈ। ਮੰਜਾ ਡਾਹ ਦਿੱਤਾ।
ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, 'ਏਸ ਪਿੰਡ ਸਿੱਧੂਆਂ ਦਾ ਘਰ ਐ ਨਾ ਇੱਕ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਦੱਸ ਪਈ ਸੀ। ਪੋਤੀ ਖਾਤਰ। ਮਖਿਆ, ਸਾਹਮਣੇ ਮੱਥੇ ਈ ਘਰ-ਬਾਰ ਦੇਖ ਜਾਂ।'
‘ਇਹ ਬੂਜੀ?' ਰਾਮ ਕੁਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਉੱਜੜੀ-ਉੱਖੜੀ
99
