ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ, ਬਣਾਈ ਇਕੱਠੀ ਕਰਾਈ। ਏਸ ਵੇਲੇ ਦੂਜੇ ਜਾਂ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨ ਨਿੱਤਰਿਆ । ਨਸਰ ਨਾਲ ਜ਼ਬਾਨ ਨੇ ਵਧਣਾ ਸੀ, ਓਹ ਗਲ ਨ ਬਣੀ।
ਚੌਥੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਲ ਖਿਆਲ ਸੀ । ਏਹ ਬੋਲੀ ਆਤਮਿਕ ਗੁੰਝਲਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕੁਝ ਔਖੀ ਵੀ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗ ਪਈ ਹੋਵੇਗੀ ।
ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਲਗਦੀ ਵਾਹ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ। ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਬੀ, ਫਾਰਸੀ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਲਫਜ਼ ਵੀ ਲਏ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਏ; ਤਾਂ ਨਰੋਲ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਬਿੱਤ ਕਹੇ । ਮਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ, ਬੋਲੀਆਂ ਅਧੀਨ ਸਨ । ਏਸੇ ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਜੀ ਹੋਏ । ਆਪ ਨੇ ਮਿੱਠੀ ਕੇਂਦਰੀ ਬੋਲੀ ਵਰਤੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਉਦਮ ਤੋਂ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਫਾਇਦਾ ਨ ਉਠਾਇਆ।
ਛੇਵੇਂ ਸਤਵੇਂ ਤੇ ਅਠਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਉਚਾਰੀ । ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਟੀਕੇ ਵੀ ਨ ਹੋਏ । ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਮਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਕੋਲ ਰਖੇ । ਸਾਡੀ ਬੋਲੀ ਅਜੇ ਖਾਸ ਠੁਕਦੀ ਬਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਏਸ ਲਈ ਓਹਨਾਂ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਗ੍ਰੰਥ ਉਲਟਾਏ ਤੇ ਉਲਥਵਾਏ। ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਇਲਮੀ ਪੈਂਡਾਂ ਅੱਧਾ ਕੀਤਾ । ਅਗੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਲ ਨ ਆਏ, ਸਗੋਂ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਲ ਹੀ ਹੋ ਤੁਰੇ।
ਮਿਸਲਾਂ ਵੇਲੇ ਲੜਾਈਆਂ ਹੀ ਰਹੀਆਂ । ਏਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਭੈੜਾ ਹੀ ਹਾਲ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤਸਿੰਘ ਫਾਰਸੀ ਉੱਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਏ । ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਫਾਰਸੀ ਵਲ ਉਲਟੇ । ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਚੁਕਿਆ । ਬੋਧਾਂ ਆਪ ਹੀ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ । ਪਰ ਅਸੀਂ ਏਧਰ ਓਧਰ ਹੀ ਭੋਂਦੇ ਰਹੇ । ਗ਼ੈਰ ਜ਼ਬਾਨਾਂ ਠੁਕ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨਹੀਂ ਸਾਂ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਆਈਆਂ ਵੀ, ਤਾਂ ਓਸੇ ਨੇ
੧੧੯