ਵਾਲੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਗਲ ਕੁਝ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਰੂਹ ਨਾਇਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕਥਾ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਤਰਤਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਣ ਤੇ ਰੌਚਿਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚ ਊਣਤਾਈਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਡਾਕਟਰ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ* “ਇਸ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਰਸ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਨਾਹੀ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਜਜ਼ਬਾ ਤੇ ਆਸ਼ਾ ਇਸ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਆਖਣ ਦੀ ਉਹ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਸਿੱਧਾ-ਪਨ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ ਹੈ । | ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਗੁਣ ਇਸ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਸਰਗਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮ ਉੱਤੇ ਇਹ ਕਾਵਿ ਪੂਰਾ ਉਤਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕੁਲ ੩੫ ਸਰਗ ਹਨ । ਛੰਦ ਵੀ ਇਕੋ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ a ( ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮੁਗਲਾਚਰਣ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਇਆ ਹੈ । ਰਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਾਂਤ-ਰਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਖੀਰ ਤਕ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਕਰੁਣਾ-ਰਸ ਵੀ ਹੈ। ਸਿਰਖੰਡੀ-ਛੰਦ ਉੱਤੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਪਰਣ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਸ਼ਾਂਤ-ਰਸ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਥਾਈ ਭਾਵ ਆਤਮ-ਤਿਪਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਣ ਵਿਚ ਵੀ ਕਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਫਲ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ - ਮਨ ਅਰ ਬੁੱਧੀ ਦਾਨ, ਜੋ ਕੁਝ ਕਰ ਦਏ, ਰਖਦੇ ਯਾਦ ਨਾ ਮੂਲ ਸਦਾ ਭੁਲਾਂਵਦੇ । ਰੋਸ ਸਹਾਰਨ, ਮਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਦਾ, ਮਾਫ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਭੁਲਦੇ ਚਿੱਤ ਤੋਂ । ਚਿੱਤ ਰਹੇ ਜਦ ਸਾਫ਼ ਧੋਤਾ ਬਿਤਿਓਂ, ਭੁਲਦਾ ਸਾਰੇ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਜੋ ਰਹਿਆ । ਭਰਪੂਰ ਦਿਸ਼-ਵਰਣਨ ਵਲ ਵੀ ਕਵੀ ਦਾ ਉਚੇਚਾ ਧਿਆਨ ਹੈ ਤੇ ਉਪ ਦਿਸ਼ ਕ੍ਰਿਤੀ-ਚਿਣ ਸ਼ਾਂਤ-ਰਸ ਦੇ ਐਨ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ :- ਇਸ ਚਾਨਣ ਵਿਚਕਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਚਾਂਦਨੀ, ਦਿੱਤਾ ਰੂਪ ਚੜਾਇ ਉੱਤੋਂ ਆਇ ਕੇ ।
- ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਰਖ ਦੂਸਰੀ ਐਡੀਸ਼ਨ, ਪੰਨਾ ੭੩ ॥
