________________
ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਮਜ਼ਹਬ ਹੈ, ਗਰਤਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੀਮਤ ਹਨ ਉਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਇਜ਼ਹਾਰ ਵਿਚੋਂ ਜੋ ਖਿਆਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਫੱਟਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਉਹ ਹੀ ਸਹੀ ਪੇਸ਼ ਹੈ । ਜੋ ਪਾਤਰ ਬੱਲਦਾ ਨੇ 6 ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਉਸ ਦੀ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜੋ ਖਿਆਲ ਸੂਤ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ J :ਮੀ ਭਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਰਤਿਆਂ ਬਗੈਰ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹੈ । ਜੇ ਉਹ ਖਾਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਹੀ ਸਾਹਿੱਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਹੈ । ਜੇ ਉਹ ਖਾਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਕi 6 ਇਹੋ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨਿਕਲਦੀ ਦਿਸਣ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਸਾਹਿੱਤਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪੇਸ਼ । fਬ ਮਜ਼ਹਬ ਹੈ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹਿੱਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੱਤਰ ਰਾਹੀ : ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਹਕ ਦੀ ਸਟੇਟ ਦਾ
- ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਕਿ ਵਾਰਸਸ਼ਾਹ ਨੇ
maਨਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕਿ ਉਹ ਖੁਦਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ea ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਸੂਲੀ ਦਾ ਖੁਦਾ ਉਸ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਹੀ ਕਾਜ਼ੀ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ à । ਹੀਰ ਤਾਂ ਕਾਜ਼ੀ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਪ . ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਜ਼ੀ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਹੱਕ ਹਰਾਮ ਦੀ Jaਧ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਕਾਜ਼ੀ ਤੇ ਹੀਰ, ਬੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਉਹ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਹਨ, ਦੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਜਿਸ ਜਿਸ , ਰਬ ਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਉਹ ਲੜਦੀਆਂ ਹਨ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਦੇ ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਲੈਕਚਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਕੀਮਤਾਂ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਲੜਦੀ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾ ਤਮੀਜ਼ ਦਿਸਦੀ ਹੈ । ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਜਮ: ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਰਬ . ਚਿਤਰਦਾ ਹੈ । ਰਿਮਾਗੀ ਪਿਆਰ ਨਾ ਕਾਵਿਕ ਕਲਪਣਾ ਸਾਮਾਜਿਕ , ਹੈ, ਪਹਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ, ਹੈ, ਪਹਿਲ ਵੇਖਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਾਇੰਟਿਫ਼ਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆ, ਸਾਇੰਟਿਫਿਕ , afਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਸਥਾਪਤ ਹੋਣ , ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਇੰਟਿਫ਼ਿਕ ਸਮਾਜਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ . ਨੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਪੈਂਤੜਾ ਲੱਕi . ਕੀਤਾ, ਮਹਾਨ ਸਾਹਿੱਤ ਉਸਾਰਿਆ 5 ਤਾਂ ਜਮਾਤ-ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰਨ ਦਾ ਆ ਇਹ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕਿ ਲੋਂ ਕਾਵਿਕ ਕਲਪਣਾ ਸਾਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਚ ਦੂਰ ਵੇਖਦੀ 4 । ਇਹ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਚਾਈ ਹੈ । ਦਿਮਾਗੀ ਪਿਆਲੇ ਨੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹਿੱਤ, ਸਾਮਾਜਿਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਟਿਫਿਕ ਸਮਾਜਵਾਦ ਉਸ ਵਕਤ ਵੇਖਿਆ, ਜਦੋਂ ਜਮਾਤanਤ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਪਦਾਰਥਕ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਉਸ ਤੋਂ ਜਵਾਦ ਨਾ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੈਦਾ fa ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਪਰ ਕਾਵਿਕ ਕਲਪਣਾ ਤ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹਿੱਤ, ਉਸ ਵਕਤ ਦਾ ਭਾਲਿਆ, ਕਲਮਬੰਦ Aarਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਦਾਰਥਕ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਨੁਕਤੇ Awਰਨ ਦਾ ਅਸਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਸਕਦਾ । a ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕਿ ਕਾਵਿਕ ਕਲਪਣਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜਜ਼ਬੇ, ਖ਼ਾਸੀਅਤ n ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਵੇਖਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਦਿਮਾਗੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਸੁਭਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਵੇਖਦੀ ਮਹਿਲ 105
