ਦੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਿਭਾ a ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਵਿਚ 1 ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜਾਰੇ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਉਹ yg ਕਰੀ ਬੈਠੇ ਹਨ । ਰਾਜਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ਼ਕ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਕੇ ਲਕ" ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਸੋ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਇਸ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਵੀ ਸਮਾਜੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ ਅੰਤ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਇੰਨਾ ਦੇਤੰਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਹੱਲ ਉਹ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਕੂਲ ਲੱਭ ਸਕੇ । ਪਰ ਅਫਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਮਗਰ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ । “ਆਦਮ ਖੋਰ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਸਮ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਚਿਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਕਿ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੂਤਿਪਾਲ ਦੇ ਕਾ ਉਸ ਨੇ ਸੀਮਿਤ ਜੇਹੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਰਖਿਆ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਉਪਨਿਆਸ . ਬਸ ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਬਾਰੇ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ' ਹੋਰ ਸਾਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਅੱਖ ਉਹਲੇ ਹੀ ਕਰੀ ਬੈਠੇ ਹਨ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਕਦੀ ਇਕ ਅੱਧ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, + ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦੇ ਉਪਨਿਆਸ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਉਸ ਸਾਰੀਆਂ ਭੁੱਲਾਂ ਦਾ ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ੫ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥਾਂ ਥਾਂ ਜਾ ਕੇ ਸਮਝ ਨਾਲ ਉਹ ਸਾਮਾਜਿਕ ਬੁਰਿਆਈਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ? ' ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਉਪਨਿਆਸ ਪਹਿਲਿਆਂ ਉਪਨਿਆਸ ਸੁਧਾਰਵਾਦ ਵਲ ਹੀ ਜਾ ਮੁੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਪਾਠਕਾਂ ਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਸੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਉਪਨਿਆਸ ਵੀ ਵਿੱm ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ‘ਸੰਗਮ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾ ਉਲੀਕਣ ਤੇ ਉਪਨਿਆਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ-ਪੂਰਨ ਭਾਰੀ ਸਕਿਆ | ਬਲਰਾਜ ਬੀ. ਏ. ਪਾਸ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਨ-ਮ ਨੌਕਰੀ ਭਾਲਦਾ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕਤਮ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਂਝ ਹੀ . ਮਿਲਦੀ, ਪਰ ਬਲਰਾਜ ਐਵੇਂ ਇਕ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਖਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜਸੁਧਾਰ ਹੀ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤਾਂ ਦੋ ਰਾਹ ਖੁਲੇ ਸਨ । ਇਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਚੇਤੰਨਤਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੋਚਣ ਜਾ ਕੇ ਸਮਝੌਤ-ਬਾਜ਼ੀਆਂ ਸਕਣਗੇ ? ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਨਿਆਸਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ " ਤੇ ਕੋਈ ਤਕਾਰੀ ਮਾਸ ਵੀ ਵਿਅਕਤਿਤੁ ਪੱਖ ਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ gਰਨ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਪਾ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਉੱਝ ਹੀ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਨ। ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਨੌਕਰੀ "RË