ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੰਜਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ ਸੀ, ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਉਦੋਂ ਡੇਢ ਸੌ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋਵੋਗੇ ਪਰ ਅਜ ਇਸ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਲ੍ਹੀ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਹੋ। ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸੌ ਦਸ ਮੁੰਡੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡ ਚੁਕੇ ਹਨ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਨਾਲਾਇਕ ਸਨ ਸਗੋਂ, ਉਹ ਫ਼ੀਸਾਂ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਖਰਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇ ਸਕਦੇ, ਘਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੁਰ ਸਕਦੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮਜਬੂਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਛਡਕੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਧੇਲੀ ਦਿਹਾੜੀ ਤੇ ਕਿਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਗਲ ਹੈ ਪਰ ਹਰ ਸਾਲ ਇਕ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਵੀਂ ਜਮਾਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਭਾਵ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹਰ ਸਾਲ ਇਕ ਸਕੂਲ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੌ ਦਸ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਾਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਕਢ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਸਕੂਲ ਹਨ," -- ---ਮਾਸਟਰ ਦੀਆਂ ਗਿਣੀਆਂ ਮਿਥੀਆਂ ਗਲਾਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਚਾਨਣੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਰੋੜਾਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸਾਥੀ ਭੁਖ ਨਾਲ ਵਿਲਕ ਰਹੇ, ਸੀਤਾਂ ਤੇ ਲੋਆਂ ਨਾਲ ਝੁਲਸੇ ਹੋਏ ਹਡੀਆਂ ਦੇ ਖੜਕਦੇ ਪਿੰਜਰ ਸਹਿਮੇਂ ਹੋਏ ਵਗਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਕੁਰਲਾਂਦੇ ਆਪਣੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣੇ ਦੌੜਦੇ ਵੇਖੇ। ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਕੋਹ ਹਿਮਾਲੀਆ ਇਕ ਵਡਾ ਸਾਰਾ ਆਤਸ਼ ਫ਼ਸ਼ਾਂ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਜਵਾਲਾ ਦੇ ਫੁੰਕਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਲਹੂ ਰੰਗਾ ਚਾਨਣ ਖਲੇਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਝੀਲ
੧੯੭.
