ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਛੋਟੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਬਣੇ ਫਿਰ ਵਧਦੇ ਵਧਦੇ ਵਡੇ ਹੋ ਗਏ। ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲਗ ਪਏ-ਇਵੇਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਚੋਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਜੰਮੀ। ਪਰ ਤੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਸਾਂਝੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਨਿਜੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਸੋਨੇ ਦਾ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਵਟਾ ਸਕਦੇ ਉਹ ਸੋਨਾ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਭਾਵੇਂ ਸੌ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਘੜੋ, ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਾਂਝੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਹੀ ਰਹੇਗੀ, ਭਾਵੇਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਸਨਅਤੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਖੇਤੀ।'
'ਪਰ ਸਭ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ’ਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ', ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਟੋਕਿਆ। 'ਦੁਨੀਆ 'ਚ ਸਦਾ ਤੋਂ ਇਦਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ, ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਇੱਕ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰ੍ਹਾਂਦੀ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣਗੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪੈਰ ਹੀ ਘੁਟਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਤੇਰੀਆਂ ਇਹ ਗਲਾਂ ਕਿਸ ਵੇਦ ਜਾਂ ਗਰੰਥ ਚੋਂ ਹਨ?'
'ਮਾਰਕਸ ਤੇ ਐਂਗਲਸ ਦਾ ਵੇਦ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੁੜ ਪੁਰਾਣਾ ਸਤਿਜੁਗ, ਕਮਿਉਨਿਜ਼ਮ, ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ।'
ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਝੋਟੇ ਵਾਂਗੂੰ ਸਿਰ ਛੰਡ ਦਿਤਾ।
'ਓ ਕਾਮਰੇਡਾ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਤਾਜ਼ੀ ਸੁਣਾਂਦਾ ਜਾਈਂ?'
ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਲਈ। ਉਹ ਕੁਝ ਖੁਸ਼ ਖੁਸ਼ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਦਸਣ ਦਾ ਢੰਗ ਹੀ ਐਸਾ ਸੀ ਜਿਸ ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਬੀਮਾਰ ਹਾਸੇ ਦਾ ਝਾਉਲਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ
ਜੰਗ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾਈਂ
