________________
ਮਾਨਸਕ ਅਵੱਸਥਾ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤਰਤਾਲੀ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਭੇਜੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਹਿੰਦਸਤਨੇ। ਜੰਗ ਵਿਚ ਜਾਕੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹਾਕਮਾਂ ਖਾਤਰ ਅਜਾਈਂ ਜਾਨ ਦੇਣ ਫੌਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼, ਹਿੰਦੀ ਹਵਾਈ ਬੇੜੇ ਦੇ ਦੇ ਚਾਨਸ ਵਧੇਰੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸੰਭਾਵਨਾ ਆਦਮੀਆਂ ਸਮੇਤ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਂ ਮਿਸਰ ਭੇਜੇ ਗਏ *। “ਫੌਜੀ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ, ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਜਾਈਂ ਮਰਨ ਨਾਲੋਂ, ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨੰਗਿਆਂ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ, ਇਕ ਐਸੇ ਗਦਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ, ਜਿਸ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਸਰਹੱਦ ਉਤੇ ਪੁਰਾਣੀ (ਗੋਰਾ) ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਚ ਦੇਸ ਦਾ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾਂ ਭਲਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਪ, ਟੁਕੜੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ । ਪਿਛੋਂ ਕੁਝ ਟੈਰੇਟੋਰੀਅਲ ਬਸ਼ੱਰਤਿਕੇ ਇਸ ਗਦਰ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੇ ਚਾਨਸ ਦਿੱਸਣ । ਉਸ ਫੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਬਾਕਾਇਦਾ ਗੋਰਾ ਫੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਸਾਫ ਮੰਨਿਆ ਦੀ ਥਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ । ਪਰ, “ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਨਾ-ਟਰੇਨ ਹੋਏ ਬੈਟੈਲੀਅਨਾਂ ਦੇ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਅਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਉਪਜੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਕਈ ਹਫਤਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਗੋਰਾ ਫੌਜ ਦੀ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਸਬੱਬ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਹਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ, ਹਿੰਦ, (ਜਿਹੜਾ ਮੁਲਕ ਯੂਰਪ ਨਾਲੋਂ ਵਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਥੇ ਉੜ ਸਰ ਬੀ. ਡੱਛ, ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਤਸੱਲੀ ਕਰਨ ਪਛਮੀਂ ਸਰਹੱਦ ਉਤੇ ਬੇ-ਯਕੀਨੇ ਅਨਸਰ ਹਨ) ਵਿਚ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਕਤ ਲੱਗਾ* । ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਲਿਖਦੇ ੧੫000 ਤੋਂ ਘਟ ਰਹਿ ਗਈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਖਤਰਾ ਮੁਲ ਹਨ ਕਿ, “ਸਕੀਮ ਦੇ ਇਸ ਹਿੱਸੇ (ਭਾਵ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ) ਨੂੰ ਜਿਸ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਗਲ ਸੀ....... ਲੜਾਈ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚੰਦ ਗੱਲ ਨੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਉਤੇ ਡਰਾਉਣੀ ( Sinister ) ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਹਫਤਿਆਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਨੂੰ ੫੬੦ ਗੋਰੇ ਫੌਜੀ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬਾਕਾਇਦਾ ਗੋਰਾ ਫੌਜ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਗਿਣਤੀ ਅਫਸਰ, ੬oo00 ਬੰਦੂਕਾਂ, ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਨਮੂਨੇ ਦੀਆਂ ੫੫੦ ਫਰਾਂਸ ਜਾ ਚੁਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਇਆਂ ਤੋਂ ਭੇਜੀਆਂ । ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਦਲੇਰ (ਰਾਦਰੀ) ਪਹਿਲਾਂ ਫੌਜੀ ਰਹਿ ਚੁਕੇ | ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਫੌਜੀ ਸਨ । ਲਿਹਾਜ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ ਦਾ | ਕਈ ਵਾਕਿਆਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਸਾਨਿਯਾਲ ਦੇ ਲਫਜਾਂ ਵਿਚ “ਇਧਰ ਯੁਕਤ ਦਾ ਪਿਛਲੇ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਆ ਚੁਕਾ · ਹੈ, ਵੀ ਇਹ ਖਾਂਤ (ਯੂ. ਪੀ. ), ਬਿਹਾਰ ਅਰ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅੱਡ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਕ ਵੇਰ ਲਾਹੌਰ ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਗਦਰ ਅੱਡ ਛਾਵਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਆਦਮੀਆ ਨੇ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣ ਉਤੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿਚ ਫੌਜੀਆਂ ਜਾਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਥੋੜੇ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਥਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਸਿਖ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦੇ ਗਦਰੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਜਾਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ । ਸਮਾਚਾਰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਂਸ਼ੀ ਆਏ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਤੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੱਕ ਨੂੰ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿ ਮਲਾਯ ਤਮਾਮ ਛਾਵਣੀਆਂ ਦਾ ਹਾਲ ਅਸਾਂ ਮਾਲੂਮ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਤੇ ਬਰਮਾਂ ਵਿਚ ਤਈਨਾ ਗਿਣਤੀ ਦੀਆਂ ਕਲੱਮ ਅਕੱਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਗਾ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਮਿਲਣ ਪੁਰ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਪਲਟਨਾਂ ਦੇ ਦਰ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਚਾਨਸ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਗੋਰੀ ਫੌਜ ਬਹੁਤ ਘਟ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ ਸਕਦੇ; ਕਿਊਂਕਿ ਓਥੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸੀ ਅਰ ਜਿਤਨੇ ਗੋਰੇ ਸਨ ਭੀ ਉਹ ਨਿਰੇ ਰੰਗਰੂਟ ਸਨ। ਹਿੰਦੀ ਪਲਟਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਿਨਾਂ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਿਛੋਂ ਆ ਟਿੱਡੀ ਦਲ ਦੇ ਛੋਕਰਿਆਂ ਅਰ ਦੁਬਲੇ ਪਤਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰਲਣ ਦੀ ਆਸ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਜਨਤਾ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਜਿਤਨੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਅਸਾਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ । ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਮੁਚੇ ਉੜੀ-ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਡੀਆਂ ੨ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਤਈਨਾਤ ਇਕ ਹਿੰਦੀ ਪਲਟਨ ਨੇ ਗਦਰ ਛਾਵਣੀਆਂ ਅਰ ਕਾਬਲ ਦੇ ਹੱਦੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਵਾਏ ਕਿਧਰੇ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਰੋਲਟ ਰੀਪੋਟ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਹੋਰ ਪਲਟਨ ਭੀ ੩00 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੋਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਵਡੀਆਂ (ਮਲਾਯ ਸਟੇਟਸ ਗਾਈਡਜ਼) ਮਲਾਯ ਵਿਚ, ਅਤੇ ਇਕ ਵਡੀਆਂ ਛਾਵਣੀਆਂ ਵਿਚ ਭੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਕ ਅਰ ਬਲੋਚ ਪਲਟਨ ਬਰਮਾਂ ਵਿਚ, ਗਦਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਦੋ ਸੌ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ । ਅਡ ਅਡ ਛਾਵਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮਲਾਯ ਅਤੇ ਬਰਮਾਂ ਵਿਚ ਸਰੀਹਣ ਜਿਤਨੇ ਸ਼ਸਤੂ ਅਸਤੁ ਸਨ ਉਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਘਟ ਤੋਂ ਨਾ-ਮੁਆਫਕ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਜੋ ਹੋਇਆ, ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਘਰ ਸਾਲ ਭਰ ਤਕ ਤਾਂ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ ਯੁਧ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਮੁਆਫਕ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਹੈ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਰਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਰਤੀ ਭਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲਾ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਅਸੀਂ ਲਾ ਸਕਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਗਦਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਦਬਾਉਣ ਸਾਂ। ਜਿਹਾ ਕਿ ਕਿਸ ਫੌਜ ਵਿਚ ਕਿਤਨੀਆਂ ਰਫਲਾਂ ਹਨ, ਵਾਸਤੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਿਗਰ ਆਸਰਾ ਕਿਤਨੀਆਂ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਦੁਕਾਂ ਹਨ । ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਪੁਰ ਗੋਰਾ ਫੌਜ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨਾ ਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਆਦਿ ਉਹ ਅਸਲਾ ਸੀ, ਜੋ ਤਕਰੀਬਨ ਗੋਰਿਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵਾਂ ਰਖਿਆ ਕਿਨਾ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਰ ਪਹਿਰਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪਰ ਸੰਸਾਰ ਯੁਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਉਤੇ ਹਿੰਦ ਵਿਚਲੇ H:1rxling, p. 102. Macmunn, p. 73. ਗੋਰੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਤ, ਬਵੰਜਾ ਗੋਰੀਆਂ ਪਲਟਨਾਂ ਜੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਫੌਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਚੋਂ ਚੁਤਾਲੀ, ਅਤੇ ਛਪੰਜਾ ਸ਼ਾਹੀ ਤੋਪਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਰੱਖਿਆ ਖਾਤਰ ਅੱਧ ਪਚੱਧੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਕ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । " Macmunn, pp. 78-78. SHardinge, p. 102. ॥3॥ (Ibid. fO, Dwyer, p. 197. *Row latt Report, p. 170. " ! ੧੧੩ Digitized by Panjab Digital Library / www.paradigb.org
