ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਦਰਅਸਲ ਇੱਥੇ ਉਸ ਕਿਰਦਾਰ ਤੇ ਉਂਗਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ, ਕੌਮ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੋਣੀ ਤੇ ਚਿੰਤਾਤੁਰ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਐਸ਼ਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਤਰੰਜ ਖੇਡਣ ਦਾ .....ਉਂਜ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਇਸੇ ਕਿਰਦਾਰ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਦੱਸ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਾਸਕ ਹੋਣ ਉਸ ਕੌਮ ਹੋਣੀ ਕੀ ਹੋਣੀ ਹੈ?
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਉਹ ਬੜੇ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਤਰੰਜ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਚਾਨਕ ਕਿਤੇ ਹਲਚਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਲਚਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲਖਨਊ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸੇ ਦੁਪਹਿਰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਅਵਧ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ।
ਇਹ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਸ਼ਤਰੰਜ ਖੇਡਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਲਮ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਉਸ ਦਿਨ ਰੋਸ਼ਨ ਅਲੀ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀਆਂ ਬਾਜ਼ੀਆਂ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਕਸਰ ਮੀਰ ਰੋਸ਼ਨ ਅਲੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸੱਯਾਦ ਉਸ ਦਿਨ ਬਾਜ਼ੀਆਂ ਜਿੱਤ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਰਾਜ ਭਾਗ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਮੀਰ ਅਲੀ ਉਸ ਦਿਨ ਖਿਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਇਹ ਮੋਹਰੇ ਅੱਜ ਉਸ ਨਾਲ ਵਫ਼ਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ।
ਹੁਣ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ....ਉਧਰ ਅਵਧ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਜ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ...ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ ....ਪਰ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇਸ ਤੋਂ ਅਣਭਿੱਜ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਤਾਅਨੇ ਮਿਹਣੇ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਮਿਰਜ਼ਾ ਸੈਯਾਦ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਖੀਵਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਮੀਰ ਰੋਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਤਪ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮੀਰ ਰੋਸ਼ਨ ਅਲੀ ਸ਼ਤਰੰਜ ਵਿੱਚ ਹਾਰਨ ਕਾਰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖ਼ਫ਼ਾ ਹੈ ਉੱਤੋਂ ਇਹ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸੱਯਾਦ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰਕੇ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ...ਉਹ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਦਾ ਦਰਅਸਲ ਸ਼ਤਰੰਜ ਵਿੱਚ ਹਾਰਨ ਦਾ ਹੀ ਹੈ ...ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਕੋਲੇ ਹੀ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਹਥਿਆਰ ਹਨ ...ਉਹ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜ ਵੀ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਛੁਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਮਰ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਕੇਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੰਪਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ। ਦੋਹੇਂ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਜਦੋਂ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ....ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਤੇ ਕੋਈ ਰੰਜ ਨਹੀਂ।
ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ ...ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਉਹ ਹਾਲਾਤ ਕਲਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਇਕ ਵਪਾਰਕ ਕੰਪਨੀ ਪੂਰੀ ਹਕਮੂਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੀ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ ...ਦਰਅਸਲ ਹਾਲਾਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਐਸ਼ ਪ੍ਰਸਤੀ ਤੇ ਨਾਹਿਲਯਤ ਨੂੰ ਬਾਖੂਬੀ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਐਸ਼ਪ੍ਰਸਤੀ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਾ ਹੀ ਫ਼ਿਕਰ ਸੀ।
ਫਿਲਮ ਦੇਖਦਿਆਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ਜਿਸ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ! ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਦੌਰ।
ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ, ਨਵਾਬਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਹੈ ..ਤੁਸੀਂ ਕਲਾਤਮਕ ਕਿਰਤ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋ ..ਤਾਂ ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਤੁਹਾਡੇ ਦੇਖਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਫ਼ਿਲਮ ਹੈ।
ਸ਼ਤਰੰਜ ਕੇ ਖਿਲਾੜੀ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਨੇ 1924 ‘ਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਰਮੁੱਖ ਰਸਾਲੇ ‘ਮਾਧੁਰੀ’ ਵਿਚ ਛਪੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਅਜਿਹੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣਾ ਜਿੱਥੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਦੀ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤ ਦੇ ਦਲੇਰਾਨਾ ਪੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਉਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਹੈ।
ਲੇਖਕ ਨੇ ਇੱਕ ਕਹਾਈ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮਰਨਾਂ ਦੀ ਕਮਜੋਰੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਲਈ ਜਿਆਦਾ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਵਧ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿੱਠਵਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ‘ਚ ਠੁਮਰੀ ਦੇ ਆਲਾਪ ਕੁਝ ਕੁ ਪਲਾਂ ਲਈ ਸੁਣਦੇ ਹਨ। ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਸਰਵਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਲਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
