ਜੁਆਕਾਂ ਦੀ। ਛੋਟੇ ਜੁਆਕ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਖੇਡਦੇ ਤੇ ਬੰਢੇ ਬੰਦੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗੱਲਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ, ਖੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ।
ਤੋਖਾ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਮਨੀਆਰਡਰ ਭੇਜਦਾ। ਛੁੱਟੀ ਆਇਆ, ਇਕੱਠਾ ਸਮਾਨ ਵੀ ਰੱਖ ਜਾਂਦਾ। ਨੂੰਹ-ਸੱਸ ਸੋਹਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀਆਂ। ਨਿੰਮੋ ਕਦੇ ਪੇਕੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸੱਸ ਦੀਆਂ ਬੱਸ ਦੋ ਗੁੱਲੀਆਂ ਸਨ।
ਤੋਖਾ ਨਾਮ-ਕੱਟਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਘਰ ਆ ਕੇ ਵਿਹਲਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਪੱਲੇ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਖਾ ਪੀ ਲਈ ਤਾਂ ਤੰਗ ਰਹਿਣ ਲੱਗਿਆ। ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕੀਤੀ। ਨਹੁੰ ਅੜ੍ਹਕਦਾ-ਅੜ੍ਹਕਦਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਈ। ਤੋਖੇ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰ ਇੱਕ ਕਤਾਈ ਮਿੱਲ ਵਿੱਚ ਚੌਕੀਦਾਰੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਤੁਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕੁਝ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ ਹੋਇਆ। ਮਿੱਲ ਦੇ ਚਾਰ ਬੰਦੇ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤੌਖਾ ਵੀ ਸੀ। ਨਿੰਮੋ ਇਕੱਲੀ ਰਹਿ ਗਈ।
ਨਿੰਮੋ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਹਨੇਰ ਹੋ ਗਈ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦਾ ਸੀ, ਛਿਪਣ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਉਂਦਾ। ਰਾਤ ਪੈਂਦਾ, ਮੁੱਕਦੀ ਹੀ ਨਾ। ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਗੋਡੇ ਦੇ ਕੇ ਉਹ ਮੰਜੇ ਦਾ ਦਮ ਦੇਖਦੀ। ਦਿਮਾਗ਼ ਤਾਂ ਸੁੰਨ ਸੀ। ਮਾਸ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੱਥੇ ਦਾ ਇਲਾਜ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਢਿੱਡ ਨੂੰ ਕੌਣ ਸਮਝਾਵੇ? ਬੰਦੇ ਬਗ਼ੈਰ ਉਹ ਕੱਟ ਲਵੇਗੀ, ਢਿੱਡ ਦਾ ਕੀ ਹੀਲਾ ਕਰੇ? ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਮੰਗਣਾ ਵੀ ਕੀ ਆਖੇ, ਸੌ ਊਜਾਂ। ਉਹ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰੁੱਘੇ ਨੇ ਤਰਸ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਹ ਨੂੰ ਦੋਹੇਂ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆ।
ਰੁੱਘਾ ਵੀ ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਪੁੱਟਿਆ-ਠੰਡਿਆ ਏਥੇ ਇਸ ਨਵੀਂ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ-ਨਵਾਂ ਆ ਕੇ ਵੱਸਿਆ ਸੀ। ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਹਲਵਾਈਆਂ ਦੇ ਪਾ ਦਿੰਦਾ। ਉਹ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਆਮਦਨ ਸੀ। ਤੋਖੇ ਨਾਲ ਉਹ ਦੀ ਕੰਧ ਸਾਂਝੀ ਸੀ। ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਵਧਾਉਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਾਲਾ ਮਕਾਨ ਸੀ ਉਹਦਾ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਨੇ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਲਿਆ। ਦੁੱਧ ਵਾਲੇ ਢੋਲ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ। ਆਪਣੀ ਰੋਟੀ ਆਪ ਪਕਾਉਂਦਾ।
ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਰਚਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀ-'ਰੁੱਘਾ ਉੱਚੀ ਕੁੱਲ ਦਾ ਹੋ ਕੇ ਨਿੰਮੋ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਪੱਕੀਆਂ ਖਾਂਦੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਗਰਕਣ ਤੇ ਆ 'ਗੀ ਭਾਈ। ਧਰਮ ਤਾਂ ਕੋਈ ਰਹਿ ਈ ਨ੍ਹੀਂ ਗਿਆ। ਜਾਤ-ਕੁਜਾਤ ਇੱਕ ਹੋ 'ਗੀ।'
ਦੁਰ-ਚਰਚਾ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਰੁੱਘੇ ਨੇ ਸਗੋਂ ਕੰਧ ਦੀਆਂ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿੰਟਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਤੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦਾ ਰਾਹ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਗਲੀ ਦੇ ਲੋਕ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਗਹੁ ਨਾਲ ਝਾਕਦੇ ਤੇ ਮੁਸਕੜੀਏਂ ਹੱਸਣ ਲੱਗਦੇ। ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਿੰਮੋ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ, ਰੁੱਘੇ ਨੂੰ ਤੀਵੀਂ। ਨਿੰਮੋ ਆਖਦੀ, 'ਮੈਨੂੰ ਤੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਲੱਗਦਾ ਈ ਨ੍ਹੀਂ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਈ ਤੋਖੇ ਦਾ ਰੂਪ ਹੁੰਨੈ ਤੂੰ। ਸੱਚ ਜਾਣ ਤੇਰਾ ਚਿਹਰਾ ਬਦਲ ਜਾਂਦੈ-ਓਹੀ ਨੱਕ, ਓਹੀ ਔਖਾਂ, ਓਹੀ ਮੱਥਾ, ਹੱਥ-ਪੈਰ ਵੀ ਓਹੀ, ਸਾਰਾ ਕੁਸ਼ ਓਸੇ ਦਾ।'
ਰੁੱਘਾ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਤੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲੈਂਦਾ। ਖਿਆਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗੜੂੰਦ ਉਹ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਔਰਤ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗਦੀ। ਉਹ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-
ਨਿੰਮੋ
87
