________________
੪੮ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦੇ ਕਿ ਜਿਸ ਗਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੋ ਸਧਾਰਨ ਲੋਕ ਸਮਾਜ ਲਈ ਭੈੜਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਉਹੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਾਭ ਦੀ ਸਿਧ ਹੋਈ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲਾ ਕਵੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗੁੰਦਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹਰ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿੱਚੂ ਸਾਂਹਿੱਤਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਪਿਛੋ ਂ ਉਹੋ ਕਵਿਤਾ ਮਨੁਖਾਂ ਦੋ ਮਨ ਮੱਲ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਬੇ ਲੋੜੀ ਸਿੱਧ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਹੋ ਕਵਿਤਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਭਲਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਲੋਚਕ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦੋ ਗੁਣਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਨਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਪਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਚੰਗੇ ਬੁਰੇ ਹੋਣ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨਣ ਦੇ ਸਮਰਥ ਨਹੀਂ । ਸਾਹਿਤ ਅਲੋਚਕ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਦੋਵੇਂ ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿੱਚੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿਚੂ ਪੁਣੇ ਨੂੰ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਕਰਨ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰੀਤਭਾ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਆਪਣੀ ਪਤਿਭਾ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਅੱਗੇ ਵਿਖਾਵਾ ਕਰ ਸਕੇਗਾ । ਅਲੋਚਕ ੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਹਿਰਦ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਦਾ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੌਂਦਰਯ ਵੇਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦ ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਬੁਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਧਣ ਫੁਲਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।* ਹੁਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜ਼ਬਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ, ਦੂਜੇ ਹਰ ਬਾਲ ਲਈ ਉਸਦੀ ਰੁਚੀ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵਾਂ ਸਿਖਿਆ ਕਰਮ ਬਨਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਕੂਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ। ਜ਼ਬਤ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਰ ਬਚਿਆਂ ਵਿਚ ਖੋਟੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਵਧ ਜਾਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਿਖਿਅੰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਡਰ ਹੀ ਨਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮਨੁਮਾਨਾ ਵਰਤਾਰ ਕਰਨਗੇ ਜਾਂ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਆਲਸ ਵਿਚ ਬਤੀਤ ਕਰ ਦੇਣਗੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੰਕਾ ਨਿਰਮੂਲ ਹੈ । ਸ਼ਖਸੀਅਤ-ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਖਿਆਂ ਦੇਣ ਵਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਹਟ ਜਾਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਖਦਾ । ਬਚਿਆਂ ਦੇ ਆਚਰਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸੁਤੰਤਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਕਾਈ ਹੀ ਹੈ । ਸਿਖਿਆ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤ
- 'We may go further and say that the prudent teacher will take care not to multiply his prohibitions beyond necessity. Few things are more difficult than to foresee whether a new type of individuality, a new mode of expression in thought or action, will ultimately add to or depart from the real riches of the world. It is fatally easy to condemn as contrary to beauty, truth, or goodness what merely runs counter to our conser vative prejudices"-Nunn. Education: P. 7.
